Οι Παναγιές της περιοχής Καλαμπάκας

Οι Παναγιές της περιοχής Καλαμπάκας

Πώς ο λαός και η περιοχή τιμούν την Παναγιά και την Κοίμησή της

 

Α. Η Παναγιά στην Ελληνική συνείδηση

Δεκαπενταύγουστος, η μεγάλη Θεομητορική εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και οι απανταχού της οικουμένης ορθόδοξοι τιμούν και σεμνύνονται Αυτήν που ταπεινά έσκυψε το κεφάλι και αποδέχτηκε να γίνει «σκεύος εκλογής» του θεϊκού σχεδίου σωτηρίας του πεπτωκότος ανθρώπου και «γέφυρα η μετάγουσα εκ γης προς ουρανόν». Οι Έλληνες, ευλαβούνται ιδιαίτερα αυτήν την ημέρα και σπεύδουν στα μοναστήρια, στα προσκυνήματα και τους ιερούς ναούς που φέρουν το όνομά της, για να δείξουν προ της Αγίας εικόνας της, την αγάπη τους και να επικαλεστούν τη μεσιτεία της για τα προβλήματά τους! Και ύστερα σε ατμόσφαιρα χαρμολύπης τα παραδοσιακά πανηγύρια που μόνο ο λαός μας ξέρει να συνταιριάζει με τις μικρές ή μεγάλες θρησκευτικές του γιορτές τραγουδώντας ακόμα και τον θάνατο!!

Οι Έλληνες νιώθουν την Παναγιά μάνα τους και της απευθύνονται όπως τα παιδιά! Γι’ αυτό σε κάθε δύσκολη στιγμή Αυτήν επικαλούνται! Η παρουσία της Παναγιάς σε κάθε έκφανση του προσωπικού, οικογενειακού, λαϊκού και εθνικού βίου είναι δεδομένη, αίσθημα που βγαίνει και μέσα από το δημοτικό μας τραγούδι, στο οποίο οι άγνωστοι λαϊκοί δημιουργοί αναφέρουν συχνά το όνομά της.

Β. Η Παναγία στην τοπική Καλαμπακιώτικη συνείδηση

Μαζί με ολόκληρη την Ελλάδα και η περιοχή Καλαμπάκας εορτάζει το ξόδι της Παναγιάς στα μοναστήρια και στις εκκλησίες αφιερωμένα στο σεπτό και πανάχραντο πρόσωπό της με ιδιαίτερα θερμό και αγνό τρόπο, με το εξαίσιο άσμα «Απόστολοι εκ περάτων συναθροισθέντες ενθάδε, Γεσθημανή το Χωρίον, κηδεύσατέ μου το σώμα …», να πάλει τις καρδιές και τις συνειδήσεις των πιστών καθώς η Παναγία είναι ζυμωμένη με τα πάθια και τους καημούς μας αλλά και με την πονεμένη Ρωμηοσύνη γενικότερα.

Όπως ολόκληρος ο Ελληνισμός έτσι και οι κάτοικοι της ευλογημένης τούτης περιοχής την κάνανε κομμάτι της ζωής τους, μέτοχο στις χαρές και τις λύπες τους. Την ονομάζουν μάνα, στα πόδια της οποίας καταθέτουν τις θλίψεις και τους πόνους τους, ακουμπάνε τα προβλήματά τους. Την κάνανε μεσίτρια και της εμπιστεύονται τα αιτήματα και τα θελήματά τους. Τη συνδέουν με τις τοπικές παραδόσεις τους, της δώσανε ονόματα για να θυμίζουν τα θαύματα και τις ζωντανές εμφανίσεις της. Την κάνανε τραγούδι στα χείλη μικρών και μεγάλων, ύμνο στη ζωή και την υμνολογία της Εκκλησίας μας, τέχνη στων ζωγράφων τα έργα και στων ρητόρων τα λόγια.

Την ξεχωρίζουν γιατί ως έθνος και ως λαός έχουμε πονέσει πολύ κι Εκείνη γνωρίζει καλά από πόνο, από δάκρυα, από θρήνο. Γνωρίζει γι’ αυτό και μπορεί να καταλάβει, να παρηγορήσει, να ενισχύσει. Στάθηκε σύμμαχος και στήριγμα, υπέρμαχος Στρατηγός στις δίκαιες προσπάθειες των προγόνων για τη διαφύλαξη της ελευθερίας και της εθνικής μας ανεξαρτησίας. Κάνει τις αγωνίες μας αγωνίες της, τα βά­σανά μας δικά της βάσανα, γίνεται αρωγός και βακτήρια στις στιγμές του κλονισμού και των μεγάλων αποτυχιών, δίνοντας ελπίδα και κουράγιο, βάζοντας τις βάσεις για νέο ξεκίνημα. Γι’ αυτό την αγαπάμε και, την κάναμε δική μας, με τρόπο ίσως εγωιστικό, αλλά ενδεικτικό της αληθινής ένωσής μας μαζί της.

Για όλους αυτούς τους λόγους και πολλούς ακόμα η Παναγία έγινε και θα παραμείνει πολύτιμο κομμάτι της ζωής του Έλληνα, που, σε πείσμα των καιρών και του παραλόγου της εποχής, αναγνωρίζουν στο πρόσωπό της την αληθινή προστασία, σκέπη, καταφυγή και παρηγοριά μαζί.

Γ. Η Παναγιά στη λαϊκή – δημοτική μουσική παράδοση

Καθρέπτης της ψυχής του λαού μας, μέτρο της πνευματικότητάς του και πιστοποιητικό της ανθρωπιάς, της πίστης, της ομοιογένειας και της ζωντάνιας της φυλής μας, το λαϊκό -δημοτικό τραγούδι μας, παραδομένο από στόμα σε στόμα στους αιώνες, αποτελώντας ιερή όντως παρακαταθήκη και άρρηκτο σύνδεσμο της ελληνικότητάς μας, αναφέρεται στην Παναγιά και την τραγουδά ποικιλοτρόπως, πότε χαρούμενα, πότε με επικλήσεις, πότε μέσα από γοερά μοιρολόγια.

Τραγούδια που μιλούν για τη ζωή της, τη γέννηση του Χριστού, το θρήνο της στη Σταύρωση του γιου της, την Κοίμησή της, το ξόδι της. Που μιλούν για τη συμπαράστασή της σε διάφορες δύσκολες ώρες του έθνους μας, για τον κύκλο της ζωής στη γέννηση, στο γάμο, στο θάνατο. προσευχές, επικλήσεις, δίστιχα βγαλμένα μέσα από τον καθημερινό βίο. Στοιχεία του η ζωντανή, μουσική και αρμονική γλώσσα και το μέτρο, που τα χαρακτηρίζει η τελειότητα, η χάρη και η ακρίβεια με ποικίλματα και επαναλήψεις, ντύνει τον λόγο τον ποιητικό, θαυμάσια. Τραγούδια ηρωικά, ιστορικά, ερωτικά, του γάμου, της ξεφάντωσης, τα νανουρίσματα, παιδικά, της ξενιτιάς, μοιρολόγια, του Κάτω Κόσμου, του Χάρου, τα θρησκευτικά, λατρευτικά, γνωμικά με την έννοια και το περιεχόμενο της χριστιανικής διδασκαλίας σε ό,τι αφορά στο πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου, της Παναγίας μας!

Τραγούδια όπως «Δώδεκα Ευζωνάκια», «Έχε γεια Παναγιά», Το μοιρολόγι της Παναγιάς την Μεγάλη Εβδομάδα, απαντώνται και στην περιοχή της Καλαμπάκας μέσα από το τοπικό μουσικό χρώμα και μουσικούς δρόμους.

Δ. Τοπικά ονόματα της Παναγίας

Πολλά είναι και τα ονόματα που έχουν αποδώσει για διάφορους λόγους οι κάτοικοι της περιοχής στην Παναγιά μας : Παναγία Καλαμπακιώτισσα (η αμφιπρόσωπη εικόνα στον ομώνυμο Βυζαντινό ναό ) Παναγία Δούπιανη – Ζωοδόχου Πηγή (το παλιό πρωτάτο – κυριακό των Μετεώρων ), Παναγία η Σπηλαιώτισσα ή Παναγιά Μήκανης ή Παλαιοπαναγιά (το ομώνυμο μονύδριο στην ευρύτερη περιοχή Βλαχάβας – Μήκανης ), Παναγιά η Μετεωρίτισα (Ι.Μ. Μεγ. Μετεώρου), Παναγιά Χρυσίνου Κλεινού, Παναγιά Γαλακτοτροφούσα Ανθούσας, Παναγιά η Βυτουμίτισα (Ι.Μ Βυτουμά), Παναγιά η Καναλιώτισσα (Μονύδριο στην περιοχή Καναλάκι αφιερωμένο στο Γενέσιο της Θεοτόκου), Παναγιά υψηλοτέρα (Ιερά Μονή Υψηλοτέρας ή Μονή των Καλλιγράφων), Παναγιά Μεσίτρια (Ι. Μονή βαρλαάμ), Παναγιά η «Ελεούσα» και «Παναγιά Οδηγήτρια» (Ναός κόιμ. Θεοτόκου Ματονερίου 17ος και 18ος αι. αντίστοιχα).

Ε. Εικόνες της Παναγίας στην περιοχή Καλαμπάκας

Οι εικόνες της Παναγιάς που βρίσκονται στις εκκλησιές, στα μοναστήρια και στα εξωκκλήσια της περιοχής δίνουν, η κάθε μία με ξεχωριστό και ιδιαίτερο τρόπο, αυτό το στοιχείο που ο λαός της περιοχής αντιλαμβάνεται και θέλει να προσδώσει στο πρόσωπο της Παναγίας.

Εξέχουσα ασφαλώς θέση στην αποτύπωση του προσώπου της Παναγιάς στην περιοχή μας κατέχει η ανεκτίμητης αξίας αμφιπρόσωπη εικόνα του Ιστορικού Ναού Κοιμήσεως Θεοτόκου Καλαμπάκας (Ι’ ή ΙΑ’ αιώνα) όπου από τη μια πλευρά εικονίζεται η κοίμησή της και από την άλλη η σταύρωση του κυρίου μας και υιού της.

Είναι η Παναγία της Καλαμπάκας (Παναγιά η Καλαμπακιώτισσα) αφού έτσι αντιμετωπίζεται από τους Καλαμπακιώτες. Η συγκεκριμένη εικόνα λόγω των περιπετειών που είχε στο παρελθόν (εκλάπη δις και βρέθηκε χωρισμένη σε δύο όψεις σε γκαλερί στη Γερμανία ) απ΄ όπου και παραδόθηκε (ως δύο πλέον εικόνες), αρχικά στο Βυζαντινό μουσείο Αθηνών και από εκεί στον ναό Κοιμ. Θεοτόκου που ανήκε (1992) φυλάσσεται, για λόγους ασφαλείας, στην Ι. Μονή Βαρλαάμ απ΄ όπου και μεταφέρεται τον δεκαπενταύγουστο για προσκύνημα στον ναό της.

Όσο για την ιστορία της εικόνας, σύμφωνα με απόψεις ειδικών, είναι των Παλαιολόγειων χρόνων ( ΙΔ΄ αι. ). Εικάζεται ότι πρόκειται για δώρο του Ιωάννου Καντακουζινού, Θεοδώρας Καντακουζινής και των τέκνων αυτών ενώ κατ’ άλλους (καθ. Ευθ. Τσιγαρίδας) ότι πρόκειται για έργο του μεγάλου κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη Στρελίτζα Μπάθα (1527) χρονιά που αγιογράφησε το καθολικό της Μονής Αγίου Νικολάου Αναπαυσά Μετεώρων.

Αλλά και στην Ιερά Μονή Μεγάλου Μετεώρου υπάρχουν τρεις σημαντικές εικόνες της Παναγιάς: Στη δεσποτική, που κοσμεί το τέμπλο, η Παναγία εμφανίζεται με βασιλική περιβολή κρατώντας στο αριστερό χέρι τον Ιησού Χριστό και στο δεξί άνθος. Πρόκειται για την Παναγιά «ΡΟΔΟΝ ΤΟ ΑΜΑΡΑΝΤΟΝ» έργο, σύμφωνα με επιγραφή στο αριστερό τμήμα της εικόνας, κάποιου αναγνώστου οικονόμου Καπετσοβίτου εκ Ζαγορίου (12 Μαρτίου 1790).

Η δεύτερη (επαργυρωμένη) είναι η Παναγία Γλυκοφιλούσα «η Καναλιώτισσα». Πρόκειται για έργο της παλαιολογείας περιόδου του 14ου αιώνα (1388 – 1393) και πιθανόν, όπως εικάζεται από ιστορικούς, προέρχονται από το τέμπλο του αρχικού καθολικού της Μονής και φέρει το όνομα «Καναλιώτισσα», καθώς προέρχεται από την γυναικεία Μονή Λοξάδας ή Λυκουσάδας της Λοξάδας Καρδίτσας που βρίσκεται κοντά στο χωριό Κανάλια και κατά την Τουρκοκρατία ήταν μετόχι του Μεγ. Μετεώρου.

Η μονή είχε ιδρυθεί από τη Βασίλισσα – μοναχή Υπομονή Δούκαινα Κομνηνή η δε εικόνα αποτελεί το μόνο σωζόμενο κειμήλιο μετά την πυρπόλησή της από τους Τούρκους. Η εικόνα, σύμφωνα με το έθιμο μεταφέρεται από την Μονή του Μεγ. Μετεώρου και εκτίθεται σε λαϊκό προσκύνημα ένα μήνα κάθε χρόνο (6 Αυγούστου – 6 Σεπτεμβρίου) στη «Λοξάδα» και τα Κανάλια Καρδίτσας.

Η τρίτη εικόνα με πολλές επικλήσεις και αναφορές για την Παναγιά την Μετεωρίτισα προκύπτουν από διάφορα έγγραφα και αναφορές που υπάρχουν στην Ιερά Μονή Μεγάλου Μετεώρου.

Στην Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Ανθούσας πριν την πυρπόληση της από τους Γερμανούς, υπήρχε εικόνα της Παναγίας «ΓΛΑΚΤΟΤΡΟΦΟΥΣΑΣ» με εγχάρακτη αφιέρωση που μεταξύ άλλων ανέφερε: «…Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΕΙΚΩΝ. ΓΑΛΑΚΤΟΤΡΟΦΟΥΣΑ ΕΠΙΚΑΛΟΥΜΕΝΗ ΑΠΟ ΒΕΝΕΤΙΑΣ ΗΝΕΧΘΗ ΕΝ ΕΤΕΣΙΝ 1761… ΗΤΙΣ ΕΣΤΙΝ ΠΑΛΙΟΤΑΤΗ ΤΩΝ ΓΟΤΘΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑ..».

Η εικόνα της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας παρουσιάζει τη Θεοτόκο να κρατά στην αγκαλιά της τον νεογέννητο Χριστό και να Τον τρέφει με το γάλα της (να Τον θηλάζει). Για τον λόγο αυτό, η εικόνα αυτή είναι πολύ αγαπητή στις νέες μητέρες και ιδιαίτερα σε όσες θηλάζουν.

Είναι ενδεικτικό, ότι το στήθος της Παναγίας παρουσιάζεται σαν κολλημένο στον δεξιό της ώμο, ο δε Ιησούς δεν έχει χαρακτηριστικά θηλάζοντος βρέφους, αλλά μικρού παιδιού ! Αλλά και στην Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Βυτουμά η δεσποτική εικόνα της Παναγίας αποτελεί ένα σπάνιο κειμήλιο και πολλοί δεόμενοι στη χάρη της έχουν τύχει της μεσιτείας και της αρωγής της για διάφορα θέματα που τους απασχολούσαν.

Επίσης στην Ιερά Μονή Βαρλαάμ υπάρχει η εικόνα της Παναγιάς «μεσίτριας» καθώς στη συνείδηση των ορθοδόξων πιστών η Παναγία έχει καθιερωθεί ως μεσίτρια που ενώνει τη γη με τον ουρανό, τον αισθητό κόσμο με τη νοητή ωραιότητα. Τέλος στον ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου Ματονερίου υπάρχουν δύο πολύτιμες εικόνες της Παναγίας «Ελεούσας»(17ος αι.) και Παναγίας «Οδηγήτριας» (18ος αι.).

ΣΤ. Δεκαπενταύγουστος στην περιοχή Καλαμπάκας

Ο Αύγουστος και για την περιοχή Καλαμπάκας είναι μήνας «προσκυνήματος» των αποδήμων στα άγια χώματα των περήφανων πλην ερημωμένων χωριών της που κάθε χρόνο αυτές τις μέρες ξαναπαίρνουν ζωή και κουράγια και δεν είναι διόλου τυχαίο που το συνέδεσαν με την Παναγιά, την κοίμηση και μετάστασής της στους ουρανούς δίνοντας χαρακτηριστικά Καλοκαιρινού Πάσχα. Άρρηκτα δεμένα η πίστη και η παράδοση, σ’ ένα μείγμα που χαρακτηρίζεται ως Ελληνική ταυτότητα, μια και παίρνει τις εκφράσεις όλων των αισθημάτων και συναισθημάτων κάθε τόπου κάθε περιοχής, κάθε τοπικής κοινωνίας σύσσωμη και με την ψυχή γεμάτη ελπίδα και κατάνυξη, προστρέχουν στα αμέτρητα προσκυνήματα, όπου λιτανεύονται οι θαυματουργές εικόνες της Παναγίας για να μαρτυρήσουν τη πίστη τους στο πρόσωπο της Μητέρας του Θεανθρώπου και να την ικετέψουν να μεσολαβήσει στον Υιό της για τη σωτηρία της ψυχής τους, αφού, σύμφωνα με τη θρησκευτική παράδοση η Παναγία λίγο πριν τη μετάστασή της στους Ουρανούς υποσχέθηκε ότι δεν θα σταματήσει να φροντίζει για όλον τον κόσμο και θα γίνει η μεσίτρια στον Υιό της για τη σωτηρία της ανθρωπότητας. Επίκεντρο της ημέρας τα μοναστήρια και οι ναοί της Παναγιάς όπου την παραμονή στολίζεται και περιφέρεται ο επιτάφιος και αποδίδονται τα εγκώμια μέσα σε ατμόσφαιρα κατάνυξης και δακρύων :

«…Ὤ θαῦμα τῶν ξένων ὤ πραγμάτων καινῶν

ἡ πνοῆς μου τόν δοτήρα κυήσασα

ἄπνους κεῖται καί κηδεύεται νεκρά

Δάκρυσι καί θρήνοις γοεροῖς ἐπί

σοί πᾶσαι αἱ σαί φίλαι ἐκόπτοντο…»

τήν μετάστασιν μη φέρουσαι τήν σήν…», ακούγεται από το στόμα των ιερέων και υμνωδών για να ακολουθήσουν, στην συνέχεια, τα ανταμώματα, οι πανηγύρεις στο μεσοχώρι του χωριού κάτω από τον παχύ ίσκιο των υπεραιωνόβιων πλατάνων και στο κελάρυσμα των κρουσταλλένιων νερών της κεντρικής βρύσης του χωριού.

Ζ. Μοναστήρια και εκκλησίες στην περιοχή Καλαμπάκας αφιερωμένες στην Παναγία

*Ι. Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Βυτουμά (1161 μ.χ)

Στο εν λόγω μοναστήρι γίνεται το μεγαλύτερο αντάμωμα των πιστών κατοίκων της ευρύτερης περιοχής που από την παραμονή συρρέουν για να μετάσχουν στις ακολουθίες που τελούνται στην χάρη της το διήμερο. Παλιότερα παρέμειναν στο μοναστήρι όλο το βράδυ προσευχόμενοι στην χάρη της και αποχωρούσαν την επαύριο μετά την Θεία λειτουργία η δε πρόσβαση γινόντουσαν με τα πόδια μέσα από τα παραδοσιακά μονοπάτια του Κόζιακα περπατώντας οι άνθρωποι για αρκετές ώρες κατά ομάδες. Το καθολικό του μοναστηριού (τρίκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος)ανεγέρθη το 1161 ενώ σύμφωνα με επιγραφή στον υπ΄αρίθμ. 141 κώδικα της Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Μετεώρων γράφεται ότι κάποιος Κωνσταντίνος Τραχανιώτης με την σύζυγό του Ζωή έκτισαν στη χώρα Βιτουμά επί Μανουήλ Κομνηνού (1143-1180) το έτος 1161 ναό της Θεοτόκου. Στο εσωτερικό του ο ναός φέρει σπάνιας τεχνοτροπίας αγιογραφικό διάκοσμο, ενώ το παλαιό παρεκκλήσι, σύμφωνα με κτιτορική επιγραφή, ανεγέρθη στα 1778. Στο μοναστήρι εγκαταβιούν δώδεκα μοναχές με Ηγουμένη την Μοναχή Θεοκτίστη.

*Ι. Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Σταγιάδων (1004)

Το Μοναστήρι Κομήσεως Θεοτόκου Σταγιάδων είναι το αρχαιότερο της περιοχής και υπήρξε πνευματική ακρόπολη της χώρας των Χασίων και πέραν αυτής αλλά και μετερίζι των εθνικών αγώνων συμβάλλοντας αποφασιστικά σε όλες τις ιστορικές περιόδους. Το Μοναστήρι Κοιμήσεως Θεοτόκου Σταγιάδων είχε ως ορμητήριο ο Μακεδονομάχος Παύλος Μελάς στην προσπάθεια απελευθέρωσης της Μακεδονίας από τον Οθωμανικό ζυγό και ενσωμάτωσης της στον εθνικό κορμό.Το εσωτερικό του καθολικού είναι κατάγραφο από αγιογραφικό διάκοσμο. Στη μονή εγκαταβιούν τέσσερες μοναχές με ηγουμένη την μοναχή Παρθενία. Να επισημάνουμε ότι το 2004, στις εκδηλώσεις της χιλιετίας της μονής παραβρέθηκαν ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωστής Στεφανόπουλος και ο Μακαριστός Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Κυρός Χριστόδουλος. Το μοναστήρι αποτελεί επίκεντρο των λατρευτικών εκδηλώσεων της ευρύτερης περιοχής των Χασίων τον Δεκαπενταύγουστο.

*Ι. Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Χρυσίνου Κλεινού (1740)

Το αρχικό Μοναστήρι Κοιμήσεως Θεοτόκου Χρυσίνου κτίστηκε στα μέσα του 14ου αι. από τον μοναχό Μανασσή, κατόπιν Μακάριο και βρίσκονταν στον ευρύτερο χώρο της περιοχής του ιστορικού κεφαλοχωρίου του Κλεινοβού και συγκεκριμένα στη θέση «Χρυσίνου» και κάηκε από τους Τούρκους. Οι μοναχοί το ξανάκτισαν το 1740 αλλά σε γειτονική τοποθεσία στη θέση «Μπουζιάνια». Είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και πανηγυρίζει στην Απόδοση της Κοίμησης (23 Αυγούστου). Μεταβυζαντινό μοναστήρι που το 1886 ενώθηκε με τη μονή Αγίων Αποστόλων και το 1918 με τις Μονές Αγίου Νικολάου Σιαμάδων και το 1932 με την Ι. Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Σταγιάδων. Το καθολικό είναι μονόχωρος θολοσκέπαστος και πλακοσκεπής ναός. Από την εντοιχισμένη επιγραφή πληροφορούμαστε ότι το καθοολικό ανεγέρθη και ιστορήθη επί επισκόπου Σταγών Θεοφάνους δια χειρός των ταπεινών αυταδέλφων Γεωργίου και Στεργίου εκ Καλαρρυτών το σωτήριον έτος 1740. Σύμφωνα με τια παραδόσεις σε σπηλιά βράχου πολλοί είδαν την Παναγία φωτοστεφανωμένη να κάθεται πάνω σε βράχο κάτι που ερμηνεύθηκε ως επιθυμία της να κατοικίσει στην περιοχή αυτή.Το Μοναστήρια της Παναγιάς Χρυσίνου, χάρην των προσπαθειών του σημερινού Μητροπολίτη ΣΤΑΓΩΝ & ΜΕΤΕΩΡΩΝ κ.κ. Σεραφείμ, τη συνδρομή της Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ανακαινίσθηκε, την παρουσία εκεί του μοναχού Ιωάννου Παλάντζα, που αφιέρωσε στην Παναγιά Χρυσίνου όλη την ικμάδα του, αποτελεί ποια ένα ακόμη πνευματικό καταφύγιο στο οποίο προσέρχονται πιστοί από κάθε γωνιά της Ελληνικής εσχατιάς.

*Κοίμηση Θεοτόκου Καλαμπάκας (ο παλαιός καθεδρικός ναός της επισκοπής των ΣΤΑΓΩΝ 9ος – 11ος αι.)

Πρόκειται για το επιβλητικότερο και σημαντικότερο μνημείο της ιστορικής πόλης των ΣΤΑΓΩΝ αλλά και ένα από τα σπουδαιότερα μνημεία της Βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχιτεκτονικής, ζωγραφικής και γλυπτικής τέχνης που επί αιώνες αποτελούσε τον καθεδρικό ναό της επισκοπής των ΣΤΑΓΩΝ. Σύμφωνα με εκτιμήσεις πρόκειται για δώρο του Αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνό (1143-1180) σύμφωνα με συγίλλιο του Πατριάρχη Αντωνίου Δ΄(1391-1397) που αναγράφεται στον βόρειο τοίχο του εσωνάρθηκα.Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με υπερυψωμένο το μεσαίο της κλίτος και σύμφωνα με τους ειδικούς κτίστηκε τον Ι΄ή ΙΑ΄αι. στη θέση παλαιοχριστιανικής Βασιλικής, όπου, κατά την αρχαιότητα που η Καλαμπάκα ονομάζονταν Αιγίνιο, βρίσκονταν ο ναός του Απόλλωνα τμήματα του οποίου χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση του ναού που είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η ιδιομορφία του ναού είναι ο μαρμάρινος άμβωνας που βρίσκεται στο κέντρο του ναού και επικοινωνεί με δύο κλίμακες η κάθοδος της οποίας καταλήγει προ της ωραίας πύλης κάτι που παρατηρείται στον Άγιο Απολλινάριο Ραβέννας, του Αγίου Κλήμεντος Ρώμης και της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινούπολης. Ο ναός είναι κατάγραφος από αγιογραφικό διάκοσμο. Σ΄ αυτόν τον εμβληματικό χώρο όπου λες παρευρίσκονται, συλειτουργούντες νοερά, Αυτοκράτορες και Πατριάρχες, οι Καλαμπακιώτες τιμούν και σεμνύνονται την Παναγιά χοροστατούντος του Μητροπολίτη ΣΤΑΓΩΝ & ΜΕΤΕΩΡΩΝ, ψάλλοντας προ του επιταφίου με την εικόνα της Κοιμήσεως τα εγκώμια της Παναγιάς.

*Κοίμηση Θεοτόκου Καστρακίου (το καθολικό του τοπικού Μυστρά)

Υστεροβυζαντινός ναός (από τους πολλούς που βρίσκονται στο χώρο αναδεικνύοντας το Καστράκι ως τον Μυστρά της περιοχής) αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου που βρίσκεται πάνω από τον παραδοσιακό οικισμό Καστρακίου (κούκο μαχαλά) και κάτω από το βράχο «Αδράχτι». Εικάζεται ότι ο ναός βρίσκονταν εντός του κάστρου που περιέβαλε τον αρχικό οικισμό προφυλάσσοντας από τις επιδρομές βαρβάρων. Αρχιτεκτονικά πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική με τρίπλευρη κόγχη ιερού Το εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο από Αγιογραφίες χωρίς να είναι δυνατόν να αναγνωσθούν στοιχεία καθώς η επιγραφή έχει αλλοιωθεί από τις παρεμβάσεις που έχουν γίνει κατά καιρούς. Πρόκειται για ένα σπάνιο μνημείο που χρίζει της παρέμβασης αποκατάστασης – διάσωσης. Εδώ στις 8 Μαϊου 1808 δόθηκε μεγάλη και φονική μάχη μεταξύ 6 χιλ. Αλβανών με επικεφαλής τον γιο του Αλή Πασά των Ιωαννίνων Μουχτάρ και των Βλαχαβαίων κατά την οποία σκοτώθηκαν τα αδέλφια του Παπα- Θύμιου Βλαχάβα Θεόδωρος και Δημήτριος.

*Παναγιά «Δούπιανη», Κοίμηση Θεοτόκου ή Ζωοδόχου Πηγής (Κυριακό Μετεώρων ή Πρωτάτο Μετεώρων)

Πρόκειται για το Κυριακό των Μετεώρων ή Πρωτάτο των Μετεώρων καθώς ο εκάστοτε ηγούμενός της είχε τον τίτλο του πρώτου της Σκήτης των Σταγών. Κτίστηκε στα δεύτερο μισό του 11ου αιώνα σύμφωνα με πληροφορία που δίνει το χρυσόβουλο (1336) του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου (1328-1341), το πρακτικό που συντάχθηκε το το 1163 απ΄πο τον Αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνό (1143-1180) που συντάχθηκαν κατά παράκληση του επισκόπου Σταγών βλάση προγενέστερου Αυτοκρατορικού χρυσόβουλου του Νικηφόρου Γ’ Βοτανειάτη (1708-1081)και Αλεξίου Α΄Κομνηνού (1081-1118) όπου αναγράφονταν τρία μονύδρια της Θεοτόκου ως μετόχια της Σκήτης των Σταγών ανάμεσα στα οποία και της Δούπιανης. Το 1362 ο Συμεών Ούρεσης παραχώρησε με πρόσταγμά του ανεξαρτησία στην Σκήτη.

Ο ιερός αυτός χώρος που αποτελούσε το πνευματικό κέντρο των Μετεώρων εορτάζει την πρώτη Παρασκευή της Διακαινισίμου συγκεντρώνοντας στα ποτισμένα με ιδρώτα και δάκρυα των οσίων Μετεωριτών Πατέρων άγια χώματα, την σημερινή αγιομετεωρίτικη μοναστική κοινότητα και τους πιστούς κατοίκους της περιοχής υμνολογώντας την Παναγιά – Ζωοδόχο Πηγή και τους όσιους Μετεωρίτες Πατέρες.

Η. Διαλυμένα Μοναστήρια της Παναγιάς στην περιοχή Καλαμπάκας

*Ι.Μονή Υψηλοτέρας ή των Καλλιγράφων Μετεώρων (Εισοδίων Θεοτόκου 1389-1390)

Σύμφωνα με τα «Πάτρια»,η Μονή Υψηλοτέρας ή των Καλλιγράφων βρίσκεται επί βράχου ύψους 100 μέτρων νοτιοανατολικά του Μεγάλου Μετεώρου και ήταν αφιερωμένη στα Εισόδια της αειπαρθένου Παναγίας, κτίστηκε το 1389-1390, πανηγύριζε την 21η και ακολουθούσε το ιεροσολυμίτικο τυπικό της Μονής του Αγίου Σάββα. Λέγονταν Υψηλοτέρα και μονή των καλλιγράφων διότι στα τέλη του 14ου, αρχές του 15ου αι. λειτουργούσε εργαστήριο κωδικογράφων – καλλιγράφων. Αναφορές για την μονή υπάρχουν πολλές (σε γράμμα του Μητροπολίτη Λαρίσης Ιωάσαφ το έτος 1401/2και στον υπ΄αρίθμ. 135 κώδικα του Μεγάλου Μετεώρου και στο χρονικό αυτού ότι κατείχε πολλά υποστατικά.

*Ι. Μονή Αγία Μονή Μετεώρων ή κελί Βαρλαάμ (Γενέσιον Θεοτόκου)

Πάνω σε μονόλιθο βράχο – στύλο,ανατολικά της Μονής Βαρλάμ,διακρίνονται τα ερείπια της Αγίας Μονής ή Νέας Μονής η οποία ήταν αφιερωμένη στο Γενέσιο της Υπεραχράντου και Αειπαρθένου Μαρίας. Είναι άγνωστο πότε ακριβώς ιδρύθηκε αλλά από Πατριαρχικό γράμμα μας γίνεται γνωστό ένας χαρισματικός και πνευματικός μοναχός, ο Νικηφόρος με μεγάλη συνοδεία ιερομονάχων και μοναχών.Στα 1614 ο παππά Νικηφόρος μετέτρεψε το μοναστήρι σε σταυροπηγιακή – πατριαρχική μονή με σιγιλλιώδες γράμμα του οικουμενικού Πατριάρχη Τιμόθεου Β’ (Αρχείο Βαρλαάμ αριθ. 10). Πολλά έγγραφα και ιδιόγραφα σημειώματα που αφορούν την συγκεκριμένη μονή σώζονται στους κώδικες του Βαρλαάμ και στην βιβλιοθήκη της Αγίας Πετρούπολης (υπ΄αρίθμ. 251 κώδικα ) προερχομένων από την Μονή Βαρλαάμ.

*Ι. Μονή Παναγίας Φυλακών – Ογλάς Μετεώρων

Στην βορειοδυτική πλευρά του Στύλου των Σταγών (Αγίου Πνεύματος) βρίσκεται μεγάλο σπήλαιο ύψους εξήντα μέτρων από τη γη που ονομάζεται «φυλακές των Καλογήρων». Ο αρχιμανδρίτης Πορφύριος Ουσπένσκυ στα 1859 μας δίνει λεπτομερή περιγραφή του εσωτερικού του χώρου πάνω από την είσοδο του οποίου υπήρχε ναός αφιερωμένος στην Παναγία.Μάλιστα μας λέει ότι στην μονή Ρουσάνου είδε εικόνα της Παναγίας που ιστορήθηκε το 1751 δια χειρών Ρίζου ιερέως, κατόπιν παραγγελίας των ιερομονάχων των φυλακών.

*Ι. Μονή Παναγιάς – Λιμποχόβου (Γεννέσιον Θεοτόκου 1709)

Πρόκειται για την περίφημη μονή από την οποία σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό της στην οποία βρήκαν φιλοξενία οι Κουτσοφλιανιώτες που τον Μάιο του 1897, μετά τον ατυχή Ελληνοτουρικό πόλεμο, πυρπόλησαν το χωριό τους, που περιήλθε στην επικυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, για να περάσουν απέναντι, στην ελεύθερη Ελλάδα όπου το μοναστήρι της Παναγιάς Λυμποχόβου το καθολικό της οποίας είναι αφιερωμένο στο Γενέσιο της Θεοτόκου. Η μονή αναφέρεται το 1336 σε αυτοκρατορικό Χρυσόβουλο του Αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ΄ Παλαιολόγου (1328-1341) και σε σιγγίλιο του Πατριάρχη Αντωνίου Δ΄.

*Ι. Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Ανθούσας (Γαλακτοτροφούσας)

Στο ξεκίνημα του δρόμο που ξεκινά από Ανθούσα προς Καλαρρύτες μέσω του αυχένα «Μπάρος» και δίπλα στο ποτάμι Νέγκρη (τοποθεσία Νέγκρι) βρίσκεται το μοναστήρι Κοιμήσεως Θεοτόκου «Γαλακτοτροφούσας» το οποίο κάηκε κατά την Γερμανική κατοχή. Το καθολικό είναι αγιορείτικου τύπου, πλακοσκέπαστο σταυροειδές με επιγραφή που αναφέρει ως χρόνο θεμελίωσης το 1799 επί επισκόπου Σταγών Παϊσίου με δαπάνες των ιερομονάχων Ιακώβου και Αναστασίου. Ωστόσο μάλλον πρόκειται για το μοναστήρι της Θεοτόκου που παραχωρήθηκε στην επισκοπή των Σταγών το 1336 με το χρυσόβουλο του Αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου (1328-1341) και το συγίλλιο του Πατριάρχη Αντωνίου Δ’ (1393). Το όνομα «Γαλακτοτροφούσα» οφείλεται στην εικόνα της Παναγιάς που εικονίζεται να θηλάζει τον μικρό Χριστό.

*Ι. Μονή Κοίμησης Θεοτόκου Παναγιάς Μπουνήλα – Ασπροκκλησιά

Στην είσοδο της Ασπροκκλησιάς και συγκεκριμένα στη θέση «Παλαιοχώρια», στην ΝΔ πλαγιά του λόφου Ούγλα βρίσκεται το καθολικό της άλλοτε μονής αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου με τρία στρώματα τοιχογραφιών του 11ου και 12 αιώνα. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα δείγματα Βυζαντινής αγιογραφίας που δυστυχώς δεν είναι και τόσο γνωστό.

*Ι. Μονής Παναγιάς Σπηλαιώτισσας – Μήκανης ή Παλαιοπαναγιά

Στην Μετεωρίτικη Θηβαϊδα ανήκει και η Παναγιά η Σπηλαιώτισσα Μήκανης ή Παλαιοπαναγιά που βρίσκεται κοντά στον Ποταμό Ίωνα προς Ασπροκκλησιά. Κτισμένο σ΄ένα κοίλωμα βράχου βρίσκεται το Θολωτό καθολικό της ως άνω μονής είναι πράγματι παλιό Με διατάγματα του Στέφανου Ντουσάν (1331-1355) και του Συμεών Ούρεση (1359-1371) το 1362 επικρατούσε σ΄ αυτή ο πρώτος της σκήτης των Σταγών κυρ Νείλος ενώ οι τοιχογραφίες του ανάγονται στον 17ο αιώνα. Το δεύτερο πρόσταγμα του Βασιλέως Ούρεση (του κατοπινού δεύτερου κτίτορα του Μεγάλου Μετεώρου εκδόθηκε το 1372. Το μοναστήρι αναφέρεται σε σιγιλλιώδες γράμμα του Μητροπολίτη Λαρίσης Νεοφύτου Α’ προς τον ηγούμενο της Μεταμόρφωσης.

*Ι. Μονή Παναγιάς – Ζωοδόχου Πηγής Σιαμάδων

Στη θέση όπου το διαλυμένο χωριό Σιαμάδες και σε υψόμετρο 620 μέτρα βρίσκεται το καθολικό της παλαιάς Μονής Παναγίας – Ζωοδόχου Πηγής. Το καθολικό βρίσκεται πάνω ακριβώς από την Μονή Αγίου Νικολάου Σιαμάδων και αποτελεί για τους κατοίκους της περιοχής Καστανιάς και Καλομοίρας πνευματικό καταφύγιο.

*Το Γενέσιο της Θεοτόκου Καστρακίου (περιοχή Κοφινίων Μετεώρων)

Ο ναός βρίσκεται στο άπλωμα μεταξύ των ασκητηρίων Αγίου Αντωνίου, Οσίου Γρηγορίου και Αγίου Νικολάου Μπάντοβα το οποίο αναφέρει και ο Δανός περιηγητής J.L.Usssing και πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου στο γενέθλιο της Θεοτόκου.

Θ. Ενοριακοί ναοί αφιερωμένοι στην Παναγία

Κοίμηση Θεοτόκου Αχελινάδας : (πιθανή χρονολογία ανέγερσης του ναού το 1863, με αξιόλογo αγιογραφικό διάκοσμο ), Κοίμηση Θεοτόκου Γλυκομηλιάς : (Το σημερινό εξωκκλήσι της Παναγίας είναι κτισμένο στη θέση του παλαιού μονυδρίου της Θεοτόκου που ήταν μετόχι της Μονής Αγίου Γεωργίου Ζαβλανίων σύμφωνα με το χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Γ΄ Παλαιολόγου του 1336), Κοίμηση Θεοτόκου Γαύρου, Κοίμηση Θεοτόκου Σταγιάδων: (ναός αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου που σύμφωνα μα κτιτορική επιγραφή κτίστηκε το έτος 1710), Κοίμηση Θεοτόκου Μεγ. Κερασιάς, Κοίμηση Θεοτόκου Καλομοίρας, Κοίμηση Θεοτόκου Αμπελοχωρίου, Κοίμηση Θεοτόκου Ματονερίου: (νεότερος ναός στη θέση παλιότερου ιδίων διαστάσεων με πολλές και αξιόλογες εικόνες του 16ου, 17ου και 18ου αι.), Κοίμηση Θεοτόκου Ανθούσας, Κοίμηση Θεοτόκου Καλλιρρόης: (το χωριό καταστράφηκε κατά την επανάσταση του Διονυσίου φιλοσόφου1600-1611και τότε κάηκε και ο αρχικός ναός που ανακαινίστηκε το 1759 για να ξανακαεί το 1943 από τους Γερμανούς), Κοίμηση Θεοτόκου Μαυρελίου : (1746.Το Μαυρέλι αναφέρεται στον Κώδικα της Ζάμπουρδας 1534, ενώ το 1820 στον κώδικα της Τρίκκης), Κοίμηση Θεοτόκου Γλυκομηλιάς, Κοίμηση Θεοτόκου Φλαμπουρεσίου: (1773), Γενέσιο Θεοτόκου Αχλαδέας : (Από ενθύμηση στη δεύτερη σελίδα ευαγγελίου έκδοσης 1860 προκύπτει ότι ο ναός κτίστηκε το έτος 1604), Κοίμηση Θεοτόκου Αμαράντου : (στον νεότερο ναό Κοιμ. Θεοτόκου σώζεται παλιό τέμπλο με 10 δεσποτικές εικόνες με επιγραφή 1728).

Πηγές : α) Πολιτιστικός Τουριστικός οδηγός Επαρχίας Καλαμπάκας (Τριαντάφυλλος. Δ. Παπαζήσης, έκδοση Πολιτισρτικού Οργανισμού Δήμου Τρικκαίων 1997.

β)Ιερά ασκητήρια, το Πέτρινο Δάσος, τόμος α΄, Θεοτέκνης Μοναχής.

γ) Ημερολόγιο Ι. Μητρόπολης Σταγών & Μετεώρων 2002 και 2016