Αναντίρρητα η μάχη της Βόνιτσας στις 15 Δεκεμβρίου 1828 έχει μεγίστη ιστορική σημασία καθότι:
α. Είχε αρχηγό τον Ρίχαρντ Τσώρτς (αρχηγός των ελληνικών δυνάμεων στη Δυτ. Ελλάδα με ομόφωνη απόφαση της Γ΄ Εθν. Συνέλευσης της Τροιζήνας το 1827).
β. Είχε εμπειροπόλεμους αξιωματικούς με εμπειρία οχτώ χρόνων συνεχών αγώνων με τους Τούρκους, καθώς και ναυτική υποστήριξη από τον Αμβρακικό κόλπο με τους πλοιάρχους Ανδρέα Τενεκέ, Ιωάννη Μαρίνη και Αντώνη Κριεζιώτη.
γ. Οι αξιωματικοί ήταν ντόπιοι και γνώστες του πεδίου της μάχης όπως π.χ. οι Χιλίαρχοι: Γεώργιος Τσόγκας, Γιώτης Βαρνακιώτης, Δήμος Τσέλιος, Γαρδικιώτης Γρίβας, Στάθης Κατσικογιάννης, Κώστας Βλαχόπουλος, Νικόλαος και Διαμαντής Ζέρβας και πολλοί άλλοι αξιωματικοί με βαθμό του Πεντακοσίαρχου και κάτω.
δ. Καταστρώθηκε με στρατιωτικό σχέδιο μάχης έχοντας ως κέντρο επιχείρησης και ανεφοδιασμού το χωριό Παραδείσι (το σημερινό Μοναστηράκι).
Ας παρακολουθήσουμε όμως την Μάχη της Βόνιτσας μέσα από την ημερησία διαταγή του Ριχάρδου Τσώρτζ (Richard Church), της οποίας διατηρούμε το ύφος και την ορθογραφία στο κείμενό της. Διαταγή που απέστειλε ο ίδιος προς τον Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια στις 15 Δεκεμβρίου 1828, αναγγέλλοντάς του την χαροποιά έκβαση της ιστορικής αυτής μάχης της Βόνιτσας.
«Εκ του παρά τη Βόνιτσα στρατοπέδου
15/27 Δεκεμβρίου 1828
Προς τον Εξοχώτατον Κυβερνήτην.
Εξοχώτατε.
Τα στρατεύματα του στρατοπέδου τούτου έπραξαν κατόρθωμα στρατιωτικόν, το οποίον, χάρις τω Θεώ, τιμά και την γενναιότητα και την φιλανθρωπίαν των και ελπίζω ότι η εις την παρούσαν αναφοράν περιεχομένη λεπτομερής έκθεσις δεν θέλει φανή ολίγης σπουδής αξία εις τε την Υμετέραν Εξοχότητα και εις την Ελλάδα εν γένει.
Η πόλις της Βόνιτσας συμπεριελάμβανε 2.000 κατοίκους, τους οποίους οι Τούρκοι εκράτουν εις δουλείαν και τους οποίους απεφάσισα ν’ αποσπάσω από τας χείρας των τυράννων των.
Τα στρατεύματα ανεχώρησαν χθες πρωΐ προ των εξημερωμάτων και ετοποθετήθησαν, ώστε ευθύς την αυγήν να κάμωσιν έφοδον, ενώ ο στολίσκος διοικούμενος παρά του Καπετάν Τενεκέ ευρίσκετο κατά την αυτήν ώραν έμπροσθεν της Βόνιτσας.
Η πόλις έχει υπερδέξιον εις ημισείας βολής πιστόλας απόστασιν το Φρούριόν της και η πράξις ήτο κινδυνώδης. Προσεβάλλαμεν την πόλιν με δύο Σώματα εκ δεξιών και αριστερών. Εγώ δε είχον εν Σώμα έτοιμον να ενεργήση κατά τας περιπτώσεις».
Από το στρατόπεδο της Ζαβέρδας στις 4 Νοεμβρίου 1828, οι Χιλίαρχοι Κώστας Μπότσαρης, Γαρδικιώτης Γρίβας, Δήμος Τσέλιος, Γεώργιος Τσόγκας, Γιώτης Νικολού Βαρνακιώτης, Κώστας Βλαχόπουλος και Διαμαντής Ζέρβας ζητούν από τον αρχιστράτηγο των ελληνικών δυνάμεων Ρίχαρντ Τσώρτς μισθούς και σιτηρέσια, ώστε να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στις υποχρεώσεις τους και να μπορούν να συμμετάσχουν στις μάχες που θα ακολουθήσουν για την απελευθέρωση της Ακαρνανίας.
Στις 15 Δεκεμβρίου 1828, δηλ. ένα μήνα μετά, όλοι αυτοί οι Χιλίαρχοι -με εξαίρεση τον Κ. Μπότσαρη – συμμετείχαν στην νικηφόρα και λαμπρή μάχη της Βόνιτσας υπό την αρχιστρατηγία του Ρίχαρντ Τσώρτς:
“Εγένετο δε εκ συμφώνου, ώστε ο στολίσκος ν’ αρχίση να κανοβολή το Φρούριον και να φοβερίζη την πόλιν δι’ απόβασιν, δια να εφελκύση των Τούρκων την προσοχήν εις το μέρος της θαλάσσης.
Είχον εισβιβάσει εν Κορωνησίου εις τον στολίσκον εκατόν στρατιώτες εκ του Σώματος του Στάθη Κατσικογιάννη δια ν’ αποβώσιν εις την πόλιν, εάν επαρουσιάζετο η περίστασις.
Παρεκτός της πόλεως Βονίτζης εχρειάζετο να διωχθή ο εχθρός και από το χωρίον Μπουκάλι (εννοεί το σημερινό συνοικισμό της Βόνιτσας με την ονομασία Μπούχαλη, ο οποίος βρίσκεται στην είσοδο της πόλης),το εγγύς της πόλεως κείμενο. Ο εχθρός έμαθεν εντελώς τα σχέδιά μας, πράγμα δύσκολον να εμποδισθή εξ αιτίας της προς αυτών εγγύτητός μας. Προετοιμάσθη δε εις γενναίαν υπεράσπισιν, εδίωξεν όλους τους κατοίκους από το χωρίον Μπουκάλι και από τας οικίας της πόλεως και τους έβαλεν εις το κέντρον της Βόνιτσας, όπου ήσαν περικυκλωμένοι από οικίας ωχυρωμένας και υπό των Τούρκων κατεχομένας.
Γαρδικιώτης Γρίβας [Βόνιτσα 1803-1863] Γιώτης Βαρνακιώτης [Βάρνακας 1788-1839]
Εις εκάστην των δύο μεγάλων εκκλησιών ευρίσκοντο περί τους 800 κατοίκους. Από μιας ώρας προ του εξημερώματος ήρχισεν κανιοβολισμός παρά του στολίσκου και το Φρούριον αντεκανονοβόλησεν. Υπεφέραμεν δε ενόχλησιν, ήτις ήτο φόβος μη κάμη ν’ αποτύχη η επιχείρησίς μας, λέγω δε την ραγδαίαν βροχήν, ήτις έπιπτεν ακατάπαυστος, αφότου εξήλθομεν του στρατοπέδου. Ευθύς ως υπέφαινεν η ημέρα, επροχώρησαν τα στρατεύματά μας.
Τα δε της δεξιάς στήλης συγκειμένης από τα Σώματα του Τσόγκα, Βλαχόπουλου και Δημοτσέλιου, εκυρίευσαν πάραυτα το Μπουκάλι, ενώ η άλλη στήλη συγκειμένη εκ των Σωμάτων του Διαμαντή Ζέρβα, Γαρδικιώτου Γρίβα και Γιώτη Βαρνακιώτου ετοποθετήθησαν εις το άλλο μέρος της πόλεως κατά τον δρόμον του προς την Πρέβεζαν εις τον λεγόμενον Λόντζα. Εγώ δε ετοποθετήθην εις την θέσιν τηςεκκλησίας του Αγίου Ιωάννου, εν τω μέσω των δύο στρατευμάτων μας.
Την ώραν εκείνην η βροχή έπαυσε και σφοδρότατος τουφεκισμός ήρχισεν. Οι Τούρκοι θαρρούντες και καλώς τοποθετημένοι εις τους πύργους, οικίας και χώματά των και βοηθούμενοι από τον πυροβολισμόν του Φρουρίου, του οποίου ο τουφεκισμός εξεπερούσε την στήλην μας την πλέον μεμακρυσμένην, υπερασπίσθησαν καλώς και ηλάλαζον. Ο πυροβολισμός του ημετέρου στολίσκου διευθύνετο μόνον και μόνον κατά του Φρουρίου, δια να μη θανατώνωνται οι κάτοικοι της πόλεως, τους οποίους ήλθομεν να σώσωμεν από τους Τούρκους. Ο δε εχθρός, βλέπων τούτο, εγνώρισε πόσον του είναι λυσιτελές και ενεθαρρύνθη.
Παρατηρήσας δε, οι Τούρκοι υπερασπίζοντο γενναίως εις την δυνατήν θέσιν του Τελωνείου της πόλεως, την οποία προσέβαλλε το δεξιόν μετά του στολίσκου, υπήγα πάραυτα μετά των περί εμέ αξιωματικών εις εκείνην την στήλην. Μόλις έφθασα εκεί και ελάλησα προς τους στρατιώτας και ναύτας και εμψυχωθέντες και ούτοι και εκείνοι, ηλάλαξαν και ώρμησαν κατά των Τούρκων μ’ όλα τα εμπόδια. Οι αξιωματικοί και ναύται των μιστίκων ερρίφθησαν εις την γην μετά των στρατευμάτων ξιφήρεις και εις δέκα λεπτά αποκατέστημεν κύριοι ταύτης της θέσεως.
Οι σημαιοφόροι του Δήμου Τσέλιου και του Στάθη Κατσικογιάννη έστησαν εκεί τας Σημαίας των. Εδώ εχάθησαν ο διοικητής Τούρκος του Μποκαλίου Ρέμ Αγάς και οι στρατιώται του. Εδώ εχάθη ενδόξως και ο Τσαούς Αγάς Κισεράτης διοικητής της πόλεως Βονίτσης, όστις ξιφήρης εφώρμησε κατά των στρατευμάτων μας εις βοήθειαν του Ρεέμ Αγά. …Εις την έφοδον ταύτην ο Πεντακοσίαρχος Βαλιανάκης του Σώματος του Δημοτσέλιου απέκτησε πολύν δόξαν, επιπεσών πρώτος κατά του εχθρού. Ο σημαιοφόρος του Στάθη Κατσικογιάννη έγινεν ευτυχέστερος κυριεύσας την τουρκικήν σημαίαν.
Κατά την θαυμαστήν τούτην μάχην, η αριστερά στήλη προσέβαλε και επάτησε το της πόλεως περιτείχισμα λεγόμενον Ρεστέλλα, αν και υπέφερεν από το πυρ του Φρουρίου, παρεκτός του της πόλεως.
Εις το μέρος εκείνο ευδοκίμησαν οι Χιλίαρχοι Διαμαντής Ζέρβας, Γαρδικιώτης Γρίβας και Γιώτης Βαρνακιώτης και ο Πεντακοσίαρχος Γιάννης Κώστας. Αι σημαίαι τούτων των Σωμάτων εστήθησαν επί των οικιών των εγγυτέρων εις το Φρούριον.
Είναι αξιέπαινος η διαγωγή του Καπετάν Νικολάου Ζέρβα, των αξιωματικών και στρατιωτών του Σώματος των λογάδων των παρ’ εμοί ευρισκομένων. Θρηνώ δε τον θάνατον του γενναίου Σημαιοφόρου μου Αθανασίου Μαγγούλα Σουλιώτου, όστις θέλων να φέρη προσώτατω την Σημαίαν τούτου του Σώματος εφονεύθη από τον τουφεκισμόν του Φρουρίου ολίγα βήματα εγγύς της πύλης αυτού.
Κατά την μεσηβρίαν αποκατέστημεν κύριοι όλης της πόλεως, οι δε Τούρκοι αποδράντες εκ της μάχης περιεκλείθησαν εις το Φρούριον. Παρήγγειλα δε να καταπαύση ο πυροβολισμός. Μας ελείπετο δε να κάμωμεν πράξιν τινα των δεινοτέρων: τουτέστιν να ελευθερώσωμεν τους κατοίκους της πόλεως, να τους σώσωμεν μετά των κτημάτων αυτών και να εμποδίσομεν την ελάχιστην διαρπαγήν».
Από όλες τις μάχες που διεξήχθησαν στα 1821-1828 πέριξ της ευάνδρου Βόνιτσας, προεξάρχουσα ήταν αυτή της 15ης Δεκεμβρίου 1828, που είχε ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους στις 5 Μαρτίου 1829.