Ἡ ἱ­ε­ρά μο­νή τοῦ Πρω­το­μάρ­τυ­ρος ἁ­γί­ου Στε­φά­νου, κτι­σμέ­νη στό νο­τι­ο­α­να­το­λι­κό τμῆ­μα τῶν Με­τε­ω­ρί­τι­κων βρά­χων, εὑρίσκεται σέ ὑ­ψό­με­τρο 528 μέ­τρων.

Ἡ ἱ­στο­ρι­κή ζω­ή τοῦ μο­να­στη­ρι­οῦ ἀρ­χί­ζει ἀ­πό τόν 12^ο αἰ­ώ­να. Σύμ­φω­να μέ πα­λαι­ά ἐ­πι­γρα­φή τοῦ ἔ­τους 1191/2 μ.Χ. μό­να­ζε στόν βρά­χο αὐ­τό ὁ ἀ­σκη­τής Ἱ­ε­ρε­μί­ας.

Ἐ­πί­ση­μοι κτί­το­ρες τῆς μονῆς εἶ­ναι ὁ ὅ­σι­ος Ἀν­τώ­νι­ος Καν­τα­κου­ζη­νός (τέλ. 14^ου– ἀρχ.15^ου αἰ.), γόνος ἀ­πό τήν με­γά­λη βυ­ζαν­τι­νή οἰ­κο­γέ­νει­α τῶν Καν­τα­κου­ζη­νῶν, καί ὁ ὅ­σι­ος Φι­λό­θε­ος (μέ­σα 16^ου αἰ.) ἀ­πό τό χω­ριό Σλά­ται­να, ση­μ. Ρί­ζω­μα Τρι­κά­λων.

Ὁ πρῶ­τος να­ός τοῦ ἁ­γί­ου Στε­φά­νου, μί­α μο­νό­κλι­τη βα­σι­λι­κή, ἀ­νη­γέρ­θη γύ­ρω στά 1350 καί ἀ­να­κτί­στη­κε στά 1545 ἀ­πό τόν ὅ­σι­ο Φι­λό­θε­ο. Δι­α­σώ­ζει τοι­χο­γρα­φί­ες τοῦ 17^ου αἰ­ώ­να.

Κα­τά τόν 15^ο αἰ­ώ­να δω­ρή­θη­κε στό μο­να­στή­ρι τοῦ ἁ­γί­ου Στε­φά­νου ἀ­πό τόν ἄρ­χον­τα τῆς Οὐγ­γρο­βλα­χί­ας Δρα­γο­μίρ ἡ χα­ρι­τό­βρυ­τη κά­ρα τοῦ ἁ­γί­ου Χα­ρα­λάμ­πους, ὁ ὁ­ποῖ­ος ἔ­κτο­τε κα­τέ­στη ὁ δεύ­τε­ρος ἰ­σχυ­ρός πρo­στά­της, τό φυ­λα­κτή­ρι­ο καί τό ἁ­γί­α­σμα ὄ­χι μό­νο τοῦ μο­να­στη­ρι­οῦ, ἀλ­λά καί ὅ­λης τῆς Ἑλ­λά­δος.

Πρός τι­μήν τοῦ θαυ­μα­τουρ­γοῦ ἱ­ε­ρο­μάρ­τυ­ρος Χα­ρα­λάμ­πους στά 1798 ἀ­νη­γέρ­θη ἐκ βά­θρων με­γα­λο­πρε­πής να­ός, ἐ­πί ἡ­γου­μέ­νου Ἀμ­βρο­σί­ου, καί εἶ­ναι πλέ­ον τό κα­θο­λι­κό, δη­λα­δή ὁ κεν­τρι­κός να­ός τοῦ μο­να­στη­ρι­οῦ. Ὁ να­ός ἀρ­χι­τε­κτο­νι­κά ἀ­νή­κει στόν ἁ­γι­ο­ρεί­τι­κο τύ­πο. Δι­α­θέ­τει κα­τα­πλη­κτι­κό ξυ­λό­γλυ­πτο τέμ­πλο τοῦ ἔ­τους 1814, ἔρ­γο τῶν Μετ­σο­βι­τῶν τεχνιτῶν μα­στρο-Κώ­στα καί Δη­μή­τρη, καί ἀνάλογης τέ­χνης ξυ­λό­γλυ­πτα προ­σκυ­νη­τά­ρι­α, τοῦ ἔ­τους 1836. Ἡ ἱ­στό­ρη­ση τοῦ ναοῦ τοῦ ἁ­γί­ου Χα­ρα­λάμ­πους πραγ­μα­το­ποι­εῖ­ται τήν τε­λευ­ταί­α εἰ­κο­σιπεντα­ε­τί­α ἀ­πό τόν κα­τα­ξι­ω­μέ­νο ἁ­γι­ο­γρά­φο Βλά­σι­ο Τσοτ­σώ­νη καί ἀποτελεῖ ἕνα θαυμαστό εἰκαστικό ἐπίτευγμα, ἐφάμιλλο τῶν παλαιῶν Μετεωρίτικων τοιχογραφιῶν.

Στόν και­ρό τῆς Ὀ­θω­μα­νι­κῆς κυ­ρι­αρ­χί­ας τό μο­να­στή­ρι τοῦ ἁ­γί­ου Στε­φά­νου, ὅπως καί ὅλες οἱ Μετεωρίτικες μονές συμπαραστάθηκε μέ εὐαισθησία στό βαριά δοκιμαζόμενο ὑπόδουλο γένος. Στήν μονή λειτουργοῦσε Ἐκ­κλη­σι­α­στι­κή Σχο­λή, στήν ὁ­ποί­α φο­ί­τη­σε καί ὁ λό­γι­ος ἱ­ε­ράρ­χης καί μέ­γας εὐ­ερ­γέ­της τοῦ γέ­νους Δω­ρό­θε­ος Σχο­λά­ρι­ος (1812-89). Τό κοινόβιο τοῦ ἁ­γί­ου Στε­φά­νου παρέσχε, ἐπίσης, βοήθεια «στήν μάχη τῶν συνόρων» τοῦ 1897, στόν Μα­κε­δο­νι­κό ἀ­γώ­να (1904-1908) καί σέ ὅλους τούς ἐθνικούς ἀγῶνες.

Πολύ σημαντικό γιά τόν ἐπισκέπτη εἶναι τό Σκευοφυλακεῖο τῆς μονῆς πού φιλοξενεῖται στήν Παλαιά Τράπεζα, κτίσμα τοῦ 14^ου αἰώνα μέ ἰδιότυπο τρόπο στεγάσεως. Στόν χῶρο αὐτό ἐκτίθενται καλ­λι­τε­χνι­κά χει­ρό­γρα­φα, σπου­δαῖ­α πα­λαί­τυ­πα βι­βλί­α, ἀρ­γυ­ρό­χρυ­σοι σταυ­ροί ἁ­γι­α­σμοῦ καί λι­τα­νεί­ας, ἱ­ε­ρά σκεύ­η, ἕ­νας χρυ­σο­κέν­τη­τος ἐ­πι­τά­φι­ος (1857) καί εἰ­κό­νες. Ξε­χω­ρί­ζει ἡ Ἄ­κρα Τα­πεί­νω­ση τοῦ ἱ­ε­ρέ­ως Ἐμ­μα­νου­ήλ Τζά­νε (1670), ἡ Πα­να­γί­α ἡ Ἐ­λε­οῦ­σα, ὁ Χρι­στός ὁ Ζω­ο­δό­της (17^ου αἰ.) κ.ἄ. Στήν ἱ­ε­ρά μο­νή τοῦ ἁ­γί­ου Στε­φά­νου ὑπάρχουν σή­με­ρα 154 χει­ρό­γρα­φοι κώ­δι­κες καί πε­ρί τά 800 πα­λαί­τυ­πα βι­βλί­α.

Στήν δι­άρ­κει­α τοῦ Β΄ Παγ­κο­σμί­ου Πο­λέ­μου οἱ δύο να­οί, ὅ­πως καί ὅ­λο τό μο­να­στή­ρι ὑ­πέ­στη­σαν πολ­λές κα­τα­στρο­φές.

Τό 1961 ἡ μονή μετετράπη σέ γυναικεία. Οἱ πρῶτες μοναχές πού ἐγκαταστάθηκαν ἐδῶ, κατάφεραν κάτω ἀπό πολύ ἀντίξοες συνθῆκες νά ὀργανώσουν κοινοβιακά τήν μονή καί νά τήν ἀποκαταστήσουν, κατά τό δυνατόν, κτιριακά.

Τίς ἑπόμενες δεκαετίες ἐ­φαρ­μό­ζε­ται ἕ­να πο­λυ­δι­ά­στα­το πρό­γραμ­μα κα­τα­γρα­φῆς, τεκ­μη­ρι­ώ­σε­ως, συν­τη­ρή­σε­ως καί ἀ­πο­κα­τα­στά­σε­ως τοῦ μνη­μεια­κοῦ πλο­ύ­του τῆς μο­νῆς. Συγχρόνως γίνεται μί­α θαυ­μα­στή οἰ­κο­δο­μι­κή ἀ­να­μόρ­φω­ση καί ἀναστήλωση τῶν ὅλων κτιρίων.

Ἰ­δι­αί­τε­ρα ση­μαν­τι­κό εἶ­ναι τό συγ­γρα­φι­κό καί ἐκ­δο­τι­κό ἔρ­γο τοῦ ἱεροῦ κοινοβίου πού κα­λύ­πτει μί­α πλού­σια καί ἐν­δι­α­φέ­ρου­σα θε­μα­το­λο­γί­α (ἐ­πι­στη­μο­νι­κά συγ­γράμ­μα­τα, ἱ­στο­ρί­α καί πο­λι­τι­στι­κή κλη­ρο­νο­μιά τῶν Ἁ­γί­ων Με­τε­ώ­ρων, θεολογικά, ἁ­γι­ο­λο­γι­κά, ὑ­μνο­γρα­φι­κά, ἀντιαιρετικά κ.ἄ.­).

Τά τε­λευ­ταῖ­α χρό­νι­α ἡ μοναστική ἀδελφότητα ἀνήγειρε περικαλλέστατο ναό πρός τι­μήν τῶν Ἀρ­χαγ­γέ­λων καί τῆς ἁ­γί­ας μάρτυρος Κλαυ­δί­ας (2009) καί δη­μι­ούργησε τό πα­ρεκ­κλή­σι­ο τῆς Ἁ­γί­ας Σκέ­πης  τῆς Παναγίας μας (2003).

Στό μοναστήρι μονάζουν περί τίς τριάκοντα μοναχές.

 Πηγή: Ἅ­γι­α Με­τέ­ω­ρα. Μία λίθινη πολιτεία μεταξύ οὐρανοῦ καί γῆς, ἔκδ. Ἱε­ρᾶς μο­νῆς ἁ­γί­ου Στε­φά­νου, Ἅ­γι­α Με­τέ­ω­ρα 2016.