Το Σαμιακό πολίτευμα μετά την απελευθέρωση του 1821
Για το Σαμιακό πολίτευμα μετά την απελευθέρωση του 1821 γράφει ο Νίκος Σ. Σεβαστόπουλος στο βιβλίο του «Σάμος, Μια αναδρομή της ιστορίας της 1360 π.Χ. – 1943 μ.Χ.»
Με τη μεσολάβηση των τριών προστάτιδων Δυνάμεων, Γαλλίας, Αγγλίας και Ρωσίας στην Πράξη 10/12/1832, η Σάμος κηρύχθηκε αυτόνομη Ηγεμονία ενώ η Υψηλή Πύλη παραχώρησε πλήρη αυτοδυναμία, με μόνο περιορισμό να διορίζει τον Ηγεμόνα έχοντας την Προεδρία της Βουλής.
Οι Ηγεμόνες ορίζοντο από την Υψηλή Πύλη και διέθεταν μεγάλη πνευματική παιδεία, ήταν κυρίως χριστιανοί ορθόδοξοι, καθώς και πολλοί άλλοι ηγέτες της διοικητικής μηχανής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πολύ δε γνωστοί στην Ευρώπη, υποδεικνύοντας στην Κυβέρνηση το δρόμο που θα έπρεπε να ακολουθήσει για την εξέλιξη και την πρόοδο του μικρού κρατιδίου. Οι Σάμιοι κατέβαλαν στην Υψηλή Πύλη 400.000 γρόσια ετησίως.
Επίσης με την εγγύηση των προστάτιδων Δυνάμεων χορηγήθηκαν πολύτιμα προνόμια και θεσμοί πλήρους και τελείας αυτοδιοίκησης.
Αλλά ο Ηγεμών της Σάμου δεν είχε ουδεμία ανεξαρτησία και αυτοτέλεια, δεν άνηκε στον τόπο, απλώς διέμενε στο Ηγεμονικό κτίριο και ως απλός υπάλληλος ή επίτροπος της Υψηλής Πύλης κυβερνούσε το νησί και γενικά εκτελούσε εντολές της Πύλης με απώτερο στόχο την απόκτηση ευαρέσκειας της Πύλης.
Το 1835 έπειτα από οργανική Διακήρυξη, επιτράπηκε στους Σάμιους να έχουν δύο σημαίες, μία για τα πλοία και την άλλη για το Ηγεμονικό Μέγαρο και τα Δημόσια καταστήματα.
Ιδρύθηκαν τρεις εξουσίες, η Νομοθετική, η Εκτελεστική και η Δικαστική, που ήταν ανεξάρτητες μεταξύ τους.
- Η Νομοθετική εκδίδει νομοθετικά διατάγματα και γενικά ασκεί την Νομοθετική εξουσία. Παρακολουθεί τις συνελεύσεις της Βουλής των αντιπροσώπων ή πληρεξουσίων που αποτελείται από 37 εκλεγμένους με μυστική ψηφοφορία που γίνεται ανά τριετία, και αργότερα το 1883, αυξάνονται σε 39, συμπεριλαμβανομένου και του Μητροπολίτη που σύμφωνα με τον οργανικό χάρτη έχει το αξίωμα του πληρεξουσίου.
- Η Εκτελεστική, παρακολουθεί θέματα εσωτερικής διοικήσεως και
- Η Δικαστική εξουσία, επιλαμβάνεται της εφαρμογής νόμων. Υπήρχαν σε λειτουργία, 10 Ειρηνοδικεία, 2 Πρωτοδικεία και ένα Εφετείο.
Διοικητικώς, η Σάμος διαιρείται σε 4 τμήματα ή επαρχίες: Βαθέος, Χώρας, Καρλοβασίων και Μαραθόκαμπου και σε 31 Δήμους.
Την εκτελεστική εξουσία ασκεί τετραμελές Συμβούλιο υπό την Προεδρία ομογενούς και ομόδοξου Ηγεμόνα των Σαμίων, που διορίζεται από τον Σουλτάνο και η Γενική Συνέλευση απαρτίζεται από 39 πληρεξουσίους που εκλέγει ο λαός ανά τριετία με μυστική ψηφοφορία, συμπεριλαμβανομένων σύμφωνα με το χάρτη. Ο πληθυσμός του νησιού ανέρχεται σε 60.000 περίπου κατοίκους όλοι τους ορθόδοξοι Ελληνες και ελάχιστοι ετερόδοξοι.
Υπάρχουν: 1 Γυμνάσιον, 2 Εμπορικές Σχολές, 4 πλήρεις Αστικές Σχολές, 4 Παρθεναγωγεία, 44 Σχολεία αρρένων και θηλέων, ένα Ιεροδιδασκαλείο, μία Επαγγελματική Σχολή, μία Οικοκυρική, ένας Μετεωρολογικός Σταθμός και διάφορα φιλανθρωπικά καταστήματα, όπως Νοσοκομείο, Λωβοκομείο, 7 Μονές ανδρών και δύο γυναικών.
Η Νομοθεσία παραμένει ίδια, η δικαιοσύνη απονέμεται από τα υπάρχοντα Δικαστήρια.
Εκκλησιαστικά μαζί με την Ικαρία υπάγονται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Εν τω μεταξύ, ο λαός μέσω των αντιπροσώπων του υπέβαλε στην Παναγιότητα τον Οικουμενικό Πατριάρχη το εξής υπόμνημα:
- Οι Συμμαχικές Δυνάμεις σύμφωνα με τις κοινές τους υποχρεώσεις οφείλουν να προστατεύσουν τους κατοίκους.
- Το πνεύμα της υποταγής της σεβαστής Συμμαχίας, η επιμονή και απειλαί των, κατετάραξε τον λαόν, επαύξησε την ταραχήν και γενικά τους οδήγησε εις απόγνωσιν.
- Είναι δίκαιον να απειλούνται οι Σάμιοι μετά από τόσες δόξες και επαίνους δια τα αξιοθαύμαστα κατορθώματα των;
- Το Διευθυντήριον παρεδέχθη προς συμμόρφωσιν την πράξιν της σεβαστής Συμμαχίας περί διορισμού της Σάμου, εις ανεξάρτητον και αυτόνομον αλλά να εξασφαλισθεί η προστασία των πολιτών.
Το εν λόγω έγγραφον Υπόμνημα υπεγράφη παρά του Διευθυντού Λ. Λυκούργου την 19ην Ιανουάριου 1832.
Εγκαταλελειμμένοι οι Σαμιώτες απ’ όλους, ήλπιζαν μόνο στον Θεό δια την τύχη των. Ωστόσο οι αντιπρόσωποι των Δυνάμεων, βλέποντας την άκαμπτη στάση των Σαμίων, άρχισαν να συμβουλεύουν την Υψηλή Πύλη, τονίζοντας ότι έπρεπε να παραχωρήσει σ’ αυτή ιδιαίτερα προνόμια εάν ήθελε να αποτελέσει η Σάμος τμήμα της Τουρκικής Αυτοκρατορίας, οπότε ο Σουλτάνος θέλοντας και μη συγκατατέθηκε την 10ην Δεκεμβρίου 1832 ν’ αναγνωρίσει την Σάμο ως Ηγεμονία, παραχωρώντας έκτακτα προνόμια, διορίζοντας Ηγεμόνα της νεοσύστατης Ηγεμονίας τον Στέφανο Βογορίδη, βάσει του εξής Αυτοκρατορικού Διατάγματος υπέρ αυτού:
«Δηλούμεν ότι: Η υπερτάτη θέλησις του παντοδυνάμου Θεού μας απένειμεν τον ακρότατον βαθμόν μεταξύ των μοναρχών της γης χαρίσασα εις ημάς όλα τα ευγενή και γενναία αισθήματα και φιλανθρωπίαν απεφάσισεν ώστε το κατώφλιον της ημετέρας Υψηλής Πύλης, καθ’ ομοιότητα του ορίζοντος, να είναι το καταφύγιον των λαών και η πηγή των ελπίδων, χρέος δια να είμεθα πάντοτε διατεθειμένοι εις το να αφοσιώνωμεν τας φροντίδας και κηδεμονίας ημών εις την υπεράσπισιν και προστασίαν των πιστών μας υπηκόων των εκπληρούντων τα καθήκοντα προς την Υψηλή Πύλην και να προμηθεύωμεν εις αυτάς ησυχίαν και ασφάλειαν: Όθεν αν και οι κάτοικοι της Σάμου ωθούμενοι υπό ανθρωπίνων αισθημάτων ετόλμησαν πλημμελήματά τινα, αντιβαίνοντα εις τα χρέη και καθήκοντα της υπακοής, χαρίζομεν εις αυτούς τα ακόλουθα καθ’ ότι εις το μέλλον θα είσθε πιστοί υπήκοοι του ημετέρου υψηλού κράτους:
Α. Αμνηστείαν πλήρη, ώστε ουδείς εξ αυτών θέλει εξετασθή περί της προτέρας αυτού αγωγής τα δε άτομα ως και τα κτήματα αυτών θέλουσιν έχει πάσαν ασφάλειαν.
Β. Η εσωτερική της νήσου διοίκησις θέλει διαμένει εις Βουλήν, συγκειμένην κατά την συνήθειαν εκ μελών εκλελεγμένων μεταξύ των προκρίτων του τόπου. Η Βουλή αύτη θέλει έχει την γενικήν διοίκησιν της νήσου, κανονίζει τους διαφόρους της διοικήσεως κλάδους και αποφασίζει ελευθέρως περί των αφορώντων την θρησκευτικήν λατρείαν, το εμπόριον και την επισκευήν των εκκλησιών.
Γ. Η προεδρεία της Βουλής θέλει ανήκει εις τον υπό της ημετέρας Υψηλής Πόρτας διορισθέντα αρχηγόν ή πρύτανιν, και πρίγκιπα Σάμου αναγορευθέντα, ομόθρησκον και ομόδοξον των Σαμίων, όστις δύναται να αντικαταστήσει εκείσε επίτροπόν του επίσης ομόθρησκον. Αλλ’ όταν ο ηγεμών ούτος ήθελε γένει χρεία ο ίδιος να απέλθη εις Σάμον, θέλει συνεπάγει μεθ’ εαυτού και ένα εκ του βασιλικού γραφείου πολιτικόν γραμματέα, επί λόγω του ν’ αναγγέλη προς την Υψηλήν Πόρταν όσα περί της καταστάσεως της νήσου και των κατοίκων ήθελε πληροφορηθή.
Δ. Ο αρχηγός της νήσου θέλει εκδίδει εις τα πλοία των Σαμίων τα αναγκαία προς ναυτιλίαν διαβατήρια έγγραφα, αι δε εκ τούτων προκύπτουσαι πρόσοδοι θέλουσι λογίζεσθαι μέρος των ιδικών δικαιωμάτων της εξουσίας του. Εις τον ηγεμόνα απονέμεται και το δικαίωμα του να επιτρέπη την εις Σάμον παροικίαν των ξένων ή να τους αποβάλλη χρείας γενομένης δια της τοπικής αστυνομικής φρουράς συνυπακούεται όμως ότι εκ τούτου δεν θέλει προκύψει ουδεμία βλάβη εις τα άρθρα όσα εγγυώνται αι μετά των Δυνάμεων συνθήκαι της Υψηλής Πόρτας. Περιπλέον δε ο αρχηγός ούτος θέλει έχει του αποφατικού λόγου την δύναμιν επί πάντων των ως προς τας εξωτερικός σχέσεις αφορώντων πρακτικών της Βουλής.
Ε. Εις την νήσον Σάμον δεν θέλουσι υπάρχει διόλου στρατεύματα. Οι Σάμιοι ετησίως θέλουσι πληρώνει κατ’ ευθείαν εις την Υψηλήν Πόρταν φόρον, εν πάση και αντί πάντων, μόνον την ποσότητα των τετρακοσίων χιλιάδων γροσίων.
ΣΤ. Θέλουσιν έλθει απεσταλμένοι από μέρος της Σάμου εις Κωνσταντινούπολη δια να προσφέρωσι την προς τον ανακτορικόν ημών θρόνον οφειλομένην υποταγήν και ευγνωμοσύνην των Σαμίων.
Ζ. Αι βάσεις αύται, εξ ών πηγάζουσιν ομού με την άφεσιν των κατοίκων της Σάμου αι ευεργεσίαι του δοθέντος οργανισμού εις την έτι εν αταξία νήσον των, θέλουσι κοινοποιηθή εις τους Σαμίους ως τελευταία των κατ’ αυτούς πραγμάτων σφραγίς.
Η. Ο μητροπολίτης Σάμου θέλει διορίζεσθαι ως και άλλοτε υπό του εν Κωνσταντινουπόλει οικουμενικού Πατριάρχου. Και ταύτα είναι όσα η Υψηλή Πόρτα ηξίωσε να επιδαψιλεύση εις τους Σαμίους, κατά συναίνεσιν των αντιπροσώπων των τριών Αυλών, επευφημησάντων εις ταύτα, άτινα ημείς επιψηφίσαντες εμπεδώσαμεν εκ συμφώνου.
Ως πλέον διακεκριμένος μεταξύ των πρωτίστων του έθνους, εκπληρώσας τίμια τα χρέη του εις τας στρατιάς και τους αυτοκρατορικούς στόλους επί εμπολέμων καταστάσεων και εις τας διπλωματικός συνδιαλέξεις, εκρίθη ο Στέφανος Βογορίδης μεταξύ απάντων των ομογενών του. Δια αυτοκρατορικού εγγράφου του εμπιστεύθη η κυβέρνησις της νήσου Σάμου, εις βαθμόν ηγεμονίας ή πριγκιπάτου, να αναγνωρίζεται ως ηγεμών της νήσου υπό πάντων των κατοίκων και εκεί εγκαταστημένων Αρχών».
Ο Στέφανος Βογορίδης με την αγγελία του διορισμού του, απέστειλε εις Σάμον τον Ευστάθιο Νικολαίδη δια να ανακοινώσει εις τους κατοίκους το περιεχόμενο του εγγράφου διορισμού του και να τους ζητήσει να υποταχθούν. Αλλά αναγκάσθηκε να αποχωρήσει αμέσως διότι αποδοκιμάσθηκε από τους κατοίκους, οι οποίοι συνεκάλεσαν Γεν. Συνέλευση την 10ην Ιουνίου ψηφίζοντας και πάλιν Ενωση με την Ελλάδα, διορίζοντας νέα δημογεροντία αποτελούμενη από τον Χριστόδουλον Σταματιάδη, τον Νικόλαον Καραγιάννη και τον Μιχ. Κωνσταντινίδη. Οι Συμμαχικές Δυνάμεις διεπίστωσαν πάλι ότι υπό τοιαύτας συνθήκας, όχι μόνον δεν εξομαλύνονται τα πράγματα εις την Ανατολήν, αλλά απεναντίας γελοιοποιούνται με το να μην εφαρμόζονται και να μην γίνονται σεβαστές οι αποφάσεις των, οπότε απεφάσισαν να επέμβουν και πάλιν δίδοντας εντολή εις ναυάρχους του στόλου που εστάθμευαν εις Ναύπλιον να εξαναγκάσουν τους κατοίκους να υπακούσουν εις τας εντολάς του Σουλτάνου.
Οι Ναύαρχοι υπακούοντες εις εντολάς Κυβερνήσεως των, απέστειλαν εις Σάμον Αξιωματικούς με ειδικά πλοία εξουσιοδοτημένους να ανακοινώσουν τα ακόλουθα:
«Οι ναύαρχοι διοικηταί
των θαλασσίων δυνάμεων
των τριών συμμάχων
Αυλών Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας
Προς τους πρωτίστους της Σάμου.
Εις το πλοίον «Αλφρέδος» λιμήν Ναυπλίου 15 Φεβρουάριου 1833 Προεστοί της Σάμου! Όταν τον Φεβρουάριο του 1830 οι τρεις σύμμαχοι Αυλαί έλαβον από την Υψηλή Πόρταν την αναγνώρισιν της ανεξαρτησίας της Ελλάδος εσυμφωνήθη ώστε η νήσος της Σάμου θέλει μείνει ενωμένη με το οθωμανικόν ιμπέριον.
Οι τρεις Δυνάμεις εμεσολάβησαν ώστε η νήσος σας να είναι εις το εξής υπό ιδιαιτέραν διοίκησιν, ωφέλιμον εις την ευδαιμονίαν του λαού. Η Υψηλή Πόρτα την υπεσχέθη.
Σήμερον ο Σουλτάν Μαχμούτ, εκτελών πιστώς την υπόσχεσίν του προς τας τρεις συμμάχους Αυλάς, τας καθυπέβαλε την πράξιν δια της οποίας η Υψηλότης του παραχωρεί εις τους Σαμίους τα προνόμια, τα οποία θέλουν ασφαλίσει εις αυτούς μίαν διοίκησιν άλως ευεργετικήν».
Την 13ην Μαΐου και ώρα 5ην πρωινή, ο Χασάμπεης υπό την προστασίαν των κανονιών του στόλου του, αποβίβασε τον αντιπρόσωπο του Βογορίδη Μουσούρο μαζί με 400 στρατιώτες και τον εγκατέστησε στο δημόσιο κατάστημα ως διοικητήν της Νήσου. Ο Μουσούρος ανεκοίνωσε συγχρόνως ότι η νέα διοίκηση εγκαθιδρύονταν κατόπιν αιτήσεως των Σαμίων, εν συνεχεία διόρισε δημάρχους Βαθέος τον Σωτήρη Κατσούλη, τον Γιάννη Κονταξή τον Γιάννη Κονιζάκη και τον Χατζημανώλη Χατζήκωσταντάκη. Εκπληκτοι οι Βαθυώτες από τα τραγικά συμβάντα αποφάσισαν να επιτεθούν με όπλα στην νέα διοίκηση αλλά εμποδίσθησαν από την επιτροπή η οποία δεν είχε προβλέψει τέτοια προσβολή αλλά ούτε ήθελε να επωμισθεί συνεπαγόμενες ευθύνες.
Μοιραίως, λοιπόν, μετά από 14 χρόνια ελευθερίας επανήλθε εις την Διοίκηση της Σάμου ο Τούρκος αφέντης.
Ακολούθησε επίσκεψη του Χασάμπεη στο κάστρο του Λυκούργου με πολυάριθμη ένοπλη συνοδεία, όπου συνάντησε την γυναίκα του Λυκούργου προς την οποία συμπεριφέρθηκε πολύ ευγενικά και με καλοσύνη. Μετά επισκέφθηκε το φρούριο του ναού της Μεταμορφώσεως. Η σύζυγος του Λυκούργου, ευρισκόμενη μεταξύ Τούρκων στρατιωτών, εφοβήθη και εζήτησε από τον στόλαρχον την άδειαν να αποχωρήσει από το Τηγάνι, εκείνος συνεφώνησε υπό τον όρο να μην παραλάβει τίποτα από τα υπάρχοντα εντός του Φρουρίου, τα οποία και κατεγράφησαν εις ειδικό κατάλογο. Τοιουτοτρόπως όλη η οικογένεια του Λυκούργου ανεχώρησεν προς τους Κουμαραδαίους, όπου είχαν φθάσει εις το Μοναστήρι της Μ. Παναγιάς ο Λυκούργος και ο Κύριλλος την ίδια μέρα.
Ο Χασάμπεης, αφού κατέλαβε το κάστρο, ειδοποίησε την επιτροπή να αυτοδιαλυθεί διαφορετικά θα τους διαλύσει δια της βίας. Βλέποντας ωστόσο η Επιτροπή των Σαμίων ότι κάθε μέρα που περνούσε τα περιθώρια της δράσης των όλο και περιορίζοντο και ότι η Σάμος εσκλαβώνετο παρά τις καταβαλλόμενες προσπάθειες και διαμαρτυρίες ν’ αποτρέψει το αναπότρεπτο, διακήρυξε προς τον λαό τα εξής, με σκοπό να υπερασπίσει και συνάμα να διασώσει το δίκαιο των Σαμίων, που είχαν σκοπό να μεταναστεύσουν:
«Η επιτροπή των Σαμίων σέβεται τας υψηλάς αποφάσεις των τριών σεβαστών συμμάχων Δυνάμεων ευθύς από της πρώτης συνεδριάσεως της, διεκήρυξε επισήμως ότι οι Σάμιοι πραγματοποιούντες την εις Ελλάδα μετοικεσίαν των ευρίσκονταν εις φιλικός σχέσεις μετά της Υψηλής Πύλης. Αλλά ο εμποδισμός τής εις Ασίαν μεταβάσεως των γεωργών και πτωχών άνευ προηγουμένης υποταγής των ή καθώς επίσης η απαγόρευση των εις Ελλάδα μη υποταχθέντων Σαμίων, προκάλεσε την διαμαρτυρίαν τούτων». Ταύτα με βαθειάν αγανάκτηση εξέφρασαν οι αντιπρόσωποι των κωμοπόλεων και χωρίων ενώπιον του εκεί απεσταλμένου του στολάρχου Χασάμπεη, συγχρόνως η επιτροπή διεμαρτυρήθει επισήμως εν ονόματι των τριών σεβαστών Δυνάμεων και της αυτού μεγαλειότητος του Βασιλέως της Ελλάδος τα εξής:
α) Οι Σάμιοι, πραγματοποιούσες ως Ελληνες ελεύθερα την εις Ελλάδα μετοικεσίαν των κατά το χορηγηθέν από τας Υψηλός Δυνάμεις μεταναστεύσεως δικαίωμα, εστερέωσαν επί πλέον την απόφασιν των, ώστε να μη ενδώσουν κατ’ ουδένα τρόπον εις την επιφερομένην προς υποταγήν βίαν.
β) Αν παρά τας συνθήκας απαντήσωσιν εμπόδια εις την ρηθείσαν μετοικεσίαν των ή δι’ εισβολής στρατευμάτων εις τας κωμοπόλεις και χωρία των ή δι’ οποιωνδήποτε άλλων μέσων παραβιαστικών της ελευθέρας θελήσεώς των, είναι βιασμένοι να υπερασπισθώσι με όσους δύνανται τρόπους το ιερόν της μεταναστεύσεως δικαίωμα.
γ) Τα εκ της τοιαύτης περιστάσεως ενάντια επακόλουθα θέλουν απολύτως λογίζεσθαι εις βάρος των παραβιαστών της ελευθέρας θελήσεώς και της νομίμου αποφάσεως των Σαμίων.
Εν Χώρα Σάμου τη 26 Μαΐου 1834
Ο Πρόεδρος (Τ. Σ.) Ο Γραμματεύς της επιτροπής των Σαμίων
Γ. Α. Κλεάνθης Μ. Καψάλης