΄΄Ναυμαχία του Γέροντα,
η μεγαλύτερη ναυτική νίκη της Επανάστασης΄΄
Η ναυμαχία του Γέροντα, ήταν η μεγαλύτερη και καθοριστικότερη ναυμαχία της Επανάστασης που έκρινε την διατήρηση και επιβίωση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Η ναυμαχία διεξήχθη στις 29 Αυγούστου 1824 στον κόλπο του Γέροντα (Τσάταλα), απέναντι από τη Λέρο.
Οι Τούρκοι θέλοντας να καταστρέψουν τον ελληνικό στόλο κινητοποίησαν μία πολυάριθμη και πανίσχυρη ναυτική δύναμη. Ο οθωμανικός συνασπισμένος στόλος αποτελούταν από τουρκικά, αιγυπτιακά, αλγερινά και τυνησιακά πλοία υπό την διοίκηση των ναυάρχων Ισμαήλ Γιβραλτάρ και Χοσρέφ Πασάς.
Οι Έλληνες εναντίον αυτής της πολυάριθμης δύναμης αντιπαρέταξαν το σύνολο του Ελληνικού στόλου που αποτελούνταν από υδραίικα, σπετσιώτικα και ψαριανά πλοία υπό την διοίκηση του θρυλικού ναυάρχου Μιαούλη, του Γεωργίου Σαχτούρη και του Νικολή Αποστόλη. Την δύναμη του ελληνικού στόλου ενίσχυαν με τα πυρπολικά τους οι περίφημοι πυρπολητές Παπανικολής, Πιπίνος Γεωργάκης Θεοχάρης (Παπαντώνης), Κυριάκος Βατικιώτης και Ματρόζος.
Οι δύο αντιμαχόμενοι διέθεσαν ό,τι καλύτερο είχαν για την τελική ναυμαχία που θα έκρινε τον ναυτικό αγώνα της Επανάστασης. Η υπεροχή στην θάλασσα ήταν καθοριστική για την πορεία και την έκβαση των χερσαίων επιχειρήσεων και αυτό το γνώριζαν καλά τόσο οι Έλληνες όσο και οι Τούρκοι που μέχρι τότε είχαν υποστεί μεγάλες ζημιές από τον ελληνικό στόλο.
Το πρωί της Παρασκευής 29 Αυγούστου οι στόλοι στάθηκαν αντιμέτωποι στο μυχό του Γέροντα. Η έλλειψη ανέμων που επικρατούσε, δυσκόλευε τις κινήσεις του Ελληνικού στόλου την στιγμή που τα αντίπαλα πλοία επιχειρούσαν την κύκλωση των ελληνικών δυνάμεων.
Ο Μιαούλης και ο Σαχτούρης με τους ικανότερους και πιο θαρραλέους πλοιάρχους είχαν πλεύσει προς τον κόλπο του Γέροντα, με τον Γιβραλτάρ να δίνει άμεσα διαταγή στην οθωμανική δεξιά πτέρυγα να τα διαλύσει, αφού βρέθηκαν εκτεθειμένα και απομονωμένα από τον υπόλοιπο στόλο.
Η κατάσταση της ελληνικής εμπροσθοφυλακής ήταν εξόχως κρίσιμη. Η αριστερή όμως πτέρυγα του ελληνικού στόλου αντιλήφθηκε αμέσως το σχέδιο κύκλωσης του εχθρού και έδρασε ταχύτατα. Πολλά πλοία έδρασαν και συνέβαλαν στην αντιμετώπιση του κινδύνου με αποκορύφωμα την καταλυτική συμβολή του πυρπολικού του Παπανικολή. Ο άφοβος πυρπολητής έπλεε αριστουργηματικά ανάμεσα στις αντίπαλες φρεγάτες και τις εμπόδισε να προσεγγίσουν τα ελληνικά πλοία. Ο Παπανικολής υποχρεώθηκε μετά από αφόρητα εχθρικά πυρά να κάψει το πυρπολικό και να σωθεί πλέοντας με την λέμβο του.
Οι Ματρούζος και Παπανικολής επιχείρησαν επίσης ηρωικά εναντίον του οθωμανικού στόλου χωρίς όμως να καταφέρουν να προσκολλήσουν τα πυρπολικά τους στα αντίπαλα πλοία. Σε μεγάλο κίνδυνο βρέθηκε επίσης και ο Σαχτούρης που σώθηκε κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή εκμεταλλευόμενος τους άριστους και γενναίους χειρισμούς του και την αποφασιστικότητα του.
Ο Μιαούλης στην συνέχεια ανέλαβε δράση. Υποβοηθούμενος πλέον από ευνοϊκούς ανέμους κατάφερε να οδηγήσει τα πλοία του έξω από τον κόλπο του Γέροντα. Τότε σε μία καθοριστική κίνηση τα πλοία του ενώθηκαν με τα υπόλοιπα και συγκρότησαν ενωμένο σχηματισμό παράταξης απέναντι από τον οθωμανικό στόλο. Ο οθωμανικός στόλος έχει πλέον αντίθετο τον άνεμο γεγονός που δυσχέραινε τις κινήσεις του. Οι εξελίξεις πήραν θετική τροπή για τους Έλληνες.
Οι ναύαρχοι και των δύο στόλων κατάλαβαν πλέον ότι το μέλλον της Επανάστασης θα κρινόταν από την ναυμαχία. Ο Ιμπραήμ, που συμμετείχε στην ναυμαχία, ήξερε ότι για να καταστείλει την Επανάσταση έπρεπε να διαλύσει τον ελληνικό στόλο. Ο Μιαούλης γνώριζε επίσης ότι η νίκη στην ναυμαχία θα έσωζε την Επανάσταση.
Η ναυμαχία που θα ακολουθήσει είναι μεγαλειώδης και υπεράνθρωπη για τους Έλληνες που πολεμούσαν για την σωτηρία και την τελική νίκη. Τα κανόνια έριχναν συνεχώς προς κάθε κατεύθυνση. Ο Ιμπραήμ, ενθάρρυνε συνεχώς από την ναυαρχίδα του Γιβραλτάρ τους αξιωματικούς του και το πλήρωμα. Ο μεγάλος ναύαρχος Μιαούλης με την σειρά του, εμψύχωνε τους Έλληνες, έχοντας επίγνωση της σημασίας του αγώνα, αποφασισμένος ή να νικήσει ή να πεθάνει.
Ο αμείωτος κανονιοβολισμός του ελληνικoύ στόλου δημιούργησε ισχυρό πλήγμα στην τουρκική παράταξη που άρχισε να κλυδωνίζεται. Αντίθετα η Αιγυπτιακή παράταξη αύξησε την επιθετικότητα της. Ο Ελληνικός στόλος χωρίστηκε στα δύο για να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Το ένα μέρος συνέχισε την εμπλοκή με τον τουρκικό και το άλλο μαχόταν με τον Αιγυπτιακό. Σε εκείνο το κρίσιμο σημείο ανέλαβαν δράση ξανά τα πυρπολικά.
Ο Παπαντώνης κατάφερε να αγκιστρώσει το πυρπολικό του στα ξάρτια μιας μεγάλης Αιγυπτιακής φρεγάτας που διέθετε δύναμη πυρός 44 κανονιών. Και ενώ η φωτιά απλωνόταν αργά, ο Μιαούλης έδωσε διαταγή και στο πυρπολικό του Βατικιώτη να εμπλακεί στην άλλη πλευρά της φρεγάτας κυκλώνοντας την. Σε λίγη ώρα η φωτιά εξαπλώθηκε στην αιγυπτιακή φρεγάτα που λόγω της μεγάλης ποσότητας εκρηκτικών που έφερε ανατινάχτηκε, σκορπώντας τον θάνατο σε όλο το πλήρωμα. Ακριβώς με τον ίδιο τρόπο ανατινάχτηκαν και άλλα εχθρικά πλοία.
Η μάχη είχε εξελιχθεί σε πύρινο εφιάλτη για τους Τούρκους που προσπαθούσαν να διαφύγουν. Ο Οθωμανικός στόλος είχε σταματήσει την επίθεση και ξεκίνησε την υποχώρηση. Ο Ιμπραήμ μάλιστα για να ξεφύγει από τον όλεθρο έσβησε τους φανούς για να περάσει απαρατήρητη. Ο Οθωμανικός στόλος έπλευσε για την Κω ενώ ο νικηφόρος ελληνικός στόλος έμεινε στον Γέροντα.
Οι Έλληνες πέτυχαν έναν ανεπανάληπτο θρίαμβο κατανικώντας την πανίσχυρη οθωμανική αρμάδα. Η ναυμαχία του Γέροντα εδραίωσε την ελληνική κυριαρχία στην θάλασσα που ήταν απαραίτητη για την εξασφάλιση των χερσαίων επιχειρήσεων και για την επιβίωση της ίδιας της Επανάστασης.