Επί μερικά χρόνια ο Ελληνικός στρατός κρατούσε μια γραμμή μεγάλου μήκους χωρίς επαρκή τροφή και ιματισμό. Πολλές απ’ τις στρατιωτικές αυτές μονάδες είχαν σταλεί απ’ τους Συμμάχους να πολεμήσουν γι αυτούς στη Ρωσία, οπού είχαν υποστεί βαρείες απώλειες. Είχαν περιέλθει σε μια κατάσταση βαρύτατης απώλειας του ηθικού τους.
Προσπαθούσαν να διαφύγουν από έναν αμείλικτο εχθρό, απ’ τον όποιο δεν μπορούσαν να περιμένουν κανένα οίκτο, εάν αιχμαλωτίζονταν. Όσοι απ’ αυτούς διέφυγαν εκάλυψαν την απόσταση απ’ το μέτωπο μέχρι την παραλία μέσα σε χρονικό διάστημα εξαιρετικά μικρό. Ολόκληρος ο Μουσουλμανικός πληθυσμός ανάμεσα στον όποιο περνούσαν ήταν εχθρικός και καλά εξωπλισμένος. Φαίνεται απίθανο να βρήκαν καιρό να διαπράξουν σοβαρές σφαγές η να είχαν τη διάθεση και την ψυχραιμία να σταματήσουν στον δρόμο και να κακοποιήσουν γυναίκες. Μπορεί να παραδεχτεί κανείς ότι έκαψαν και ερήμωσαν τον τόπο απ’ τον όποιο περνούσαν. Οι Έλληνες ισχυρίσθηκαν ότι ήταν στρατιωτική ανάγκη να το κάμουν αυτό και νομίζω ότι θα μπορούσαν να υποστηρίξουν μια τέτοια ανάγκη αν είναι δυνατό κατ’ αρχήν — να υποστηρίξει κανείς κάτι τέτοιο. Ηταν πρόδηλα περισσότερο δικαιολογημένοι να ερημώσουν τον τόπο ανάμεσα σ’ αυτούς και στους Κεμαλικούς πού προήλαυναν εναντίον τους, παρ’ όσο ήταν ο δικός μας Sherman στην «Πορεία του προς τη Θάλασσα».
Ένα είναι το γεγονός, πού οιοσδήποτε έχει ταξιδέψει ανάμεσα από περιοχές πού διετέλεσαν κάτω απ’ την Τουρκική κυριαρχία, θα το προσέξει αμέσως. Οπουδήποτε υπήρχε ένας πυρήνας πολιτισμού μέσα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία έξω απ’ την Κωνσταντινούπολη ήταν Ελληνικός, Αρμενικός η οτιδήποτε άλλο εκτός από Τουρκικός. Οι μη Μουσουλμάνοι έχτιζαν τα καλά σπίτια και τα καλύτερα τμήματα των πόλεων. Πολλά χριστιανικά σπίτια και πόλεις είχαν ήδη καταστραφεί απ’ τους διαδόχους του Ταλαάτ, και του Εμβέρ, πού δεν άφησαν παρά πολύ λίγα πράγματα με κάποια μόνιμη αξία στον δρόμο πού ακολούθησε ο Ελληνικός στρατός.
Το σπίτι ενός Τούρκου χωρικού αποτελείται συνήθως από ένα δωμάτιο χωρίς καθόλου έπιπλα. Στη μια πλευρά υπάρχει ένας «γιούκος» δηλ. ένας σωρός από στρώματα και παπλώματα στιβαγμένα το ένα επάνω στο άλλο σχεδόν σε όλο το ύψος του τοίχου. Όταν πρόκειται να πλαγιάσει κατεβάζει μερικά απ’ αυτά και κοιμάται επάνω στο πάτωμα, η στα καλύτερα σπίτια, επάνω σε έναν σοφά πού είναι τοποθετημένος κατά μήκος του τοίχου. Όταν τρώγει, κάθεται πάνω στο πάτωμα «σταυροπόδι». Μαγειρεύει στο τζάκι. Τα μαγειρικά σκεύη αποτελούνται από μια πήλινη χύτρα, μια μεγάλη λεκάνη μέσα απ’ την οποία η οικογένεια τρώγει το πιλάφι της, από ένα μεγάλο κουτάλι για κάθε μέλος της οικογένειας και από ένα μικρό για το ανακάτεμμα του καφέ. Ένα «μπρίκι» δηλ. καφελίκι με το μακρύ χερούλι, αποτελεί σπουδαίο μέρος της εγκαταστάσεως του.
Πολλοί πού έχουν γευματίσει στα σπίτια Τούρκων της Κων/πόλεως με ριζικά αλλαγμένη νοοτροπία η στο σπίτι κανενός Πασά, θ’ αμφισβητήσουν την ακρίβεια της εικόνας πού περιγράψαμε παραπάνω, και όμως είναι βασικά σωστή και περιγράφει τα σπίτια των 99/100 οιουδήποτε Τούρκικου χωρίου. Για το λόγο αυτό ο Τούρκος μπορεί να ζήσει για πολύν καιρό χωρίς δουλειά, χωρίς βιομηχανικά είδη και εισαγωγές και χωρίς οιοδήποτε απ’ τα εξαρτήματα του πολιτισμού. Η πρωτόγονη γεωργία του είναι αρκετή για τις πρωτόγονες ανάγκες του. Εάν η περιοχή, την οποία καταλαμβάνει, ανήκει πραγματικά σ’ αυτόν, τότε μπορεί να πει πώς έχει κάποιο δικαίωμα στο είδος πολιτισμού η στην έλλειψη τέτοιου πού του ταιριάζει καλύτερα και για το όποιο είναι καλύτερα προσαρμοσμένος. Το γιατί ο Χριστιανικός κόσμος μπόρεσε να γίνει θεατής και να βοηθήσει τους Τούρκους καθ’ όλη τη διάρκεια πού αυτοί εξώντωναν τον μη Μουσουλμανικό πληθυσμό της Μικρας Ασίας είναι άλλο ζήτημα.
Οι δυσκολίες της Ελληνικής υποχωρήσεως απεικονίζονται πολύ καλά από ένα περιστατικό πού μου διηγήθηκε ο Αιδεσ. Dana Getchell πού ήλθε στο γραφείο μου απ’ το εσωτερικό της Μ. Ασίας λίγες μέρες πριν απ’ την άφιξη των Κεμαλικών. Μου είπε, ότι όταν το βράδυ της προηγουμένης μέρας πλάγιασε για να κοιμηθεί στο μικρό του ξενοδοχείο όλα ήταν ήσυχα, το πρωί όμως τον ξύπνησε ο θόρυβος της αναταραχής πού γινόταν στους δρόμους και βλέποντας απ’ το παράθυρο, είδε όλους τους Χριστιανούς κατοίκους να τρέχουν με ορμή προς τον σιδηροδρομικό σταθμό κουβαλώντας μαζί τους όσα πράγματα τους είχαν προφτάσει ν’ αρπάξουν. Ρώτησε τι συνέβαινε και του είπαν ότι οι Τούρκοι έρχονταν. Πήγε ο ίδιος στον σταθμό και είδε μια μακρυά σειρά βαγονιών, επάνω στα όποια ένα μικρό απόσπασμα Ελλήνων στρατιωτών προσπαθούσε να επιβιβάσει το τρομαγμένο πλήθος. Ενώ το εγχείρημα αυτό ήτο ακόμα υπό εκτέλεση, εβγήκαν από τα σπίτια των όλοι ένοπλοι οι Μουσουλμάνοι χωρικοί και άρχισαν να πυροβολούν τους στρατιώτες και το τραίνο. Επακολούθησε μάχη κατά τη διάρκεια της οποίας ο αξιωματικός πού ήταν επί κεφαλής του αποσπάσματος και αρκετοί απ’ τους στρατιώτες του σκοτώθηκαν. Οι στρατιώτες όμως αγωνίστηκαν με γενναιότητα και τελικά κατώρθωσαν να διαφύγουν μαζί με τους περισσότερους απ’ τους Χριστιανούς.
Το ειδικό αυτό επεισόδιο ρίχνει φως επάνω στην Ελληνική υποχώρηση με το να δείχνει πώς οι Μουσουλμάνοι γενικά είχαν στην κατοχή τους κρυμμένα όπλα και ότι δεν δίσταζαν καθόλου να τα χρησιμοποιήσουν.
G. Horton (Πρόξενος των ΗΠΑ στη Σμύρνη), H Kατάρα της Ασίας