Όποιος επισκέπτεται το εκκλησάκι του Άη Σώστη μπορεί να δει μπροστά από το ιερό το κενοτάφιο του Παπαρσένη. Ποιος ήταν αυτός ο ήρωας που έδωσε τη ζωή του για την ελευθερία μας στο μέρος αυτό κατά το 1822 σε ηλικία μόλις 52 χρόνων;
Ήταν ο οπλαρχηγός του Κρανιδίου και ένας λαμπρός αγωνιστής και ήρωας. Την 28η Νοεμβρίόυ του 1822 απεκεφαλίσθη από τους Τούρκους στον Άη Σώστη και ετάφη στο εκεί εκκλησάκι (βόρεια από το εκκλησάκι όπου υπήρχε Νεκροταφείο). Ο Παπαρσένης Κρέστας δεν έπεσε σε καμία από τις μάχες των Δερβενακίων Άη Σώστη ή Αγιονορίου, αλλά τέσσερις μήνες αργότερα.
Ο Δράμαλης είχε ήδη πεθάνει στην Κόρινθο, η τουρκική όμως στρατιά, που είχε απομείνει κι αυτή στην Κόρινθο μετά τον αποδεκατισμό της στα Δερβενάκια, επιχείρησε να φέρει τρόφιμα στους πολιορκημένους Τούρκους του Ναυπλίου. Ήδη ο Τουρκικός στρατός είχε φθάσει στην Κουρτέσσα (περιοχή στον κάμπο μεταξύ Αγ. Βασιλείου και Αρχαίων Κλεωνών) και ήθελε να περάσει από τον Άη Σώστη προς το Ναύπλιο.
Ο Κολοκοτρώνης είχε προφθάσει να καλέσει τον Νικηταρά, τον Τσόκρη και τον Παπαρσένη Κρέστα και άλλους οπλαρχηγούς για να φυλάξουν τα στενά του Άη Σώστη.
Ο Νικηταράς και ο Παπαρσένης έφθασαν στα Δερβενάκια, πήραν οδηγίες από τον γέρο του Μωρηά και κατόπιν πήγαν στο ταμπούρι του Γενναίου (γιού του Θ. Κολοκοτρώνη), όπου και δείπνησαν.Ο Γενναίος (όπως μαρτυρεί ο Βαρουνιώτης) τους “παρεκίνει να δειπνήσουν γρήγορα και να πάνε έγκαιρα στον Άη Σώστη στις θέσεις τους, γιατί οι Τούρκοι είχαν φανεί να έρχονται από την Κουρτέσα προς τον Άη Σώστη (27 Νοεμβρίου 1822). Ο Παοταρσένης όμως ατρόμητος έτρωγε με άνεση χρόνου και χωρίς ταραχή αποκρίθηκε.
- Φέρτε να πιούμε και τους Τούρκους αύριο θα τους πάρει η Κατάρα.
Στο δρόμο από τα Δερβενάκια για τον Άη Σώστη μετά το δείπνο ο Παπαρσένης έλεγε στον Νικηταρά, προφητεύοντας το θάνατό του:
- Αύριο το κεφάλι μου θα πέσει εδώ! Αλλά σπειρί σιτάρι δε θα φθάσει στ’ Ανάπλι.
Το ίδιο βράδυ στον Άη Σώστη έλεγε στους εκεί Ελληνας φύλακας του στενού:
Αν οι Τούρκοι εφοδιάσουν το Ναύπλιο, η Ελλάδα ίσως τα χάσει όλα. Ποιος ξέρει τις μεταβολές της τύχης του πολέμου. Προ ολίγον είμαστε κύριοι του Ναυπλίου και απότομα μας το πήρε ο Δράμαλης. Αν ξανακυριεύσουμε το φρούριο αυτό, μόνο τότε μπορούμε να πούμε, ότι ελευθερώσαμε την Ελλάδα.
Τα ξημερώματα της 27ης προς 28ης Νεομβρίου του 1822 (ημέρα Τρίτη) ήσαν μοιραία για τον Ήρωα Παπαρσένη και τους συντρόφους του:
Τί είχε συμβεί αυτό το πρωινό;
Ήταν μια φθινοπωρινή νύχτα με πυκνή ομίχλη, που πέφτει την εποχή αυτή συχνά στα βουνά Δαφνιά και Τρίκορφο, τα οποία βρίσκονται μεταξύ του Αγίου Βασιλείου Κορινθιας κι του Αη Σώστη.. Μέσα από αυτά τα βουνά 300 Τούρκοι από το στρατόπεδο της Κουρτέσας προχώρησαν σ’ ένα μονοπάτι από το χωριό Άγιο Βασίλη, που οδηγούσε κατ’ ευθείαν πίσω από το ταμπούρι του Νικηταρά και του Παπαρσένη. Εξαπάτησαν τους φύλακες, ότι δήθεν ήσαν Ελληνες -διότι μιλούσασν Ελληνικά- και εκμεταλλευόμενοι και την ομίχλην κτύπησαν τα ξημερώματα της 28ης Νοεμβρίου πισώπλατα τον Νικηταρά και τον Παπαρσένη. Την ίδια στιγμή ο Τουρκικός στρατός από την Κουρτέσα έφθασε στον Άη Σώστη και επετέθη από τα βόρεια.
Οι Έλληνες ευρέθηκαν “προ απροόπτου». Με τις πρώτες ντουφεκιές ο Παπαρσένης και 20 περίπου Έλληνες -και ο άλλος οπλαρχηγός από το Κρανίδι Σπανός, ανηψιός του Παπαρσένη- έπεσαν ηρωικά.
Λίγο έλειψε να σκοτωθεί και ο Νικηταράς. Αφού περικυκλώθηκε και αυτός από πολλούς Τούρκους, όμως κατάφερε με τη βοήθεια του Τσόκρη, που μόλις είχε φθάσει εκεί, να γλυτώσει και να καταφύγει δυτικότερα πάνω στο βουνό Παναόραχη, όπου υπήρχε ένα ταμπούρι (Πύργος με Κοτρώνια) του Κολοκοτρώνη.
Μαζί με τους οπλαρχηγούς Τσόκρη και Χατζηχρήστο που έφθασαν εκείνη τη στιγμή, οι Έλληνες αναχαίτισαν τους Τούρκους. Η μάχη αυτή κράτησε τέσσερις ώρες. Διακόσιοι Τούρκοι εφονεύθησαν. Οι υπόλοιποι “ετράπησαν εις φυγήν προς την πεδιάδα της Κουρτέσας” και απ’ εκεί ξαναγύρισαν στην Κόρινθο. Σ’αυτή την υποχώρηση συνέβη κάτι το πολύ συγκινητικό. Ο υπασπιστής του Κολοκοτρώνη Φωτάκος (το περιγράφει ο ίδιος) έφιππος κυνήγησε έναν Τούρκο, ο οποίος είχε απομονωθεί από τους άλλους που υποχωρούσαν. Ο Φωτάκος ξεθαρρεύτηκε και έφθασε μέχρι τον κάμπο της Κουρτέσσας.
Ο Τούρκος για να σωθεί πέταγε στο δρόμο τα όπλα του και άλλα πράγματα, για να καθυστερήσει τον Φωτάκο.
Ο Φωτάκος μαζεύοντας ό,τι πέταγε ο Τούρκος, είδε με έκπληξη ότι είχαν πεταχτεί και τα κεφάλια του Παπαρσένη και του ανηψιού του Σπανού, τα οποία ήσαν δεμένα αναμεταξύ τους με τα μαλλιά των. Αμέσως σταμάτησε την καταδίωξη και με τη βοήθεια του Σπύρου Σπηλιοτόπουλου (άλλου υπερασπιστή του Κολοκοτρώνη) και Κώτσου Βούλγαρη (σωματοφύλακα του Διάκου Κοσμόπουλου), τα μετέφερε στο εκκλησάκι του Άη Σώστη, όπου είχαν μείνει και τα πτώματά των:
Την 29η Νοεμβρίου 1822, ημέρα Τετάρτη “έξοχος και λαμπρά κηδεία εγένετο εις τον Άγιο Σώστην. Ο στρατάρχης Κολοκοτρώνης και οι λοιποί στρατηγοί οπλαρχηγοί και στρατιώτες κηδεύσαν και έθαψαν πλησίον του ναΐσκου μετά πόσης πομπής και στρατιωτικής μεγαλοπρέπειας τους οπλαρχηγούς…” με τους λοιπούς που έπεσαν.
Λίγα ακόμη βιογραφικά στοιχεία για τον Παπαρσένη:
Ήταν αρχιμανδρίτης. Γεννήθηκε το 1779 στο Κρανίδι. Ο πατέρας του ήταν ο Γεώργιος Κρέστας (γεωργός). Το κοσμικό του όνομα ήταν Αλέξανδρος. Ήταν ευφυής και είχε θρησκευτική κλίση. Σε ηλικία 15 χρόνων ευρίσκεται στην Αίγινα, κοντά σε κάποιον έμπορον. Από εκεί ακολούθησε τον ηγούμενον του Μοναστηριού του Πόρου Λεόντιον και μπήκε στο Μοναστήρι του Πόρου σαν δόκιμος.
Χειροτονείται διάκονος από τον Μητροπολίτη Δαμαλών.
Προάγεται σε ιερέας και υπηρετεί στο Κρανίδι σαν παππάς και δάσκαλος.
Αργότερα γίνεται ηγούμενος της Μονής Κοιλάδος Κρανιδιωτών και πηγαίνει για ανωτέρα εκπαίδευση στην περίφημο Σχολή της Δημητσάνας.
Γίνεται μέλος της Φιλικής Εταιρείας.
Ανακηρύχθηκε οπλαρχηγός Κρανιδίου, Επιδαύρου Ερμιονίδας από το λαό και τους προκρίτους (μόλις εξεράγη η Επανάσταση) ακόμη και των Σπετσών.
Στις 3 Απριλίου 1821 λαμβάνει μέρος στην πολιορκία του Ναυπλίου με δικό του στράτευμα.
Τον Απρίλιο του 1821 με 80 οπλίτες αντιστέκεται με άλλους στην εισβολή του Κεχαγιαμπεη στο Αργος.
Πολιορκείται ο ίδιος με 600 γυναικόπαιδα μέσα στη Μονή της Παναγίας στο Αργος.
Επιχειρεί έξοδο μετά τρεις νύχτες πολιορκίας και σώζεται, φθάνοντας στους Μύλους του Άργους.
Συνεχίζει την πολιορκία του Ναυπλίου.
Εκστρατεύει με τον Νικηταρά στη Στερεά Ελλάδα και έλαβε μέρος στις μάχες της Στυλίδας και της Αγ. Μαρίνας (λίγο προ της επιδρομής του Δράμαλη).
Έλαβε μέρος και διέπρεψε στις μάχες Δερβενακίων και Αγιονορίου μαζί με τον Νικηταρά, τον οποίο δεν απεχωρίσθη πλέον μέχρι την ημέρα του θανάτου του (28-11-1822).
-Την 23η Ιουνίου 1846 η 1η Βουλή των Ελλήνων καταγράφει τα ονόματα του Αρσένη Κρέστα και Ιωάννη Κ. Μερεμέτη μαζί με τα ονόματα άλλων αγωνιστών που έπεσαν για την πατρίδα.