Ἡ νηστεία τῶν Χριστουγέννων εἶναι ἡ δεύτερη μακρά περίοδος νηστείας μετά τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή, δέν ἔχει ὅμως τήν αὐστηρότητα αὐτῆς. Ὁ λαός τήν ὀνομάζει καί «σαραντάμερο». Ἀρχίζει στίς 15 Νοεμβρίου καί λήγει στίς 24 Δεκεμβρίου. Κατά τήν διάρκειά της τελεῖται καθημερινά ἡ Θεία Λειτουργία, τό γνωστό «σαρανταλείτουργο».
Ἡ σημαντικότητα τῆς ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων καί ἡ εὐλάβεια τῶν χριστιανῶν, καθώς καί ἡ ἤδη διαμορφωμένη νηστεία τῆς Μεγ. Τεσσαρακοστῆς ὁδήγησαν στήν καθιέρωση τῆς νηστείας πρό τῶν Χριστουγέννων.
Τόν 6ο αἰώνα ἔχουμε τίς πρῶτες ἱστορικές μαρτυρίες, σύμφωνα μέ τίς ὁποῖες ἡ ἀρχική διάρκεια τῆς νηστείας ἦταν μία ἑβδομάδα. Ἐπεκτάθηκε ὅμως –λόγῳ τῆς ἐπίδρασης τῆς Μεγ. Τεσσαρακοστῆς– σέ σαράντα ἡμέρες, ἠπιότερης ὅμως νηστείας. Σέ ὅλη τή διάρκεια τῶν 40 ἡμερῶν δέν καταλύονται κρέας, γαλακτερά καί αὐγά. Καταλύεται τό ψάρι -ἐκτός Τετάρτης καί Παρασκευῆς- μέχρι 17 Δεκεμβρίου. Τήν τελευταία ἑβδομάδα, πού εἶναι ἡ ἀρχαιότερη νηστεία, 18 ἕως 24 Δεκεμβρίου, ἔχουμε μόνο κατάλυση οἴνου καί ἐλαίου, ἐκτός Τετάρτης καί Παρασκευῆς, πού κάνουμε ἄλαδο.
Περί νηστείας γενικά
Ἡ νηστεία ἐκφράζει τό ὀρθόδοξο χριστιανικό ἦθος πού εἶναι ἀσκητικό. Μέ τή νηστεία ἐπιδιώκουμε τήν κάθαρση τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματός μας. «Φάρμακον ἁμαρτίας ἀναιρετικόν», τήν χαρακτηρίζει ὁ Μέγας Βασίλειος. Καθαρίζει τίς «αἰσθήσεις τοῦ στόματος» καί τά συνακόλουθα πάθη (γαστριμαργία, κοιλιοδουλεία, σαρκικές ἐπιθυμίες κ.λπ.). Ἐλευθερώνει ἀπό τά πάθη τῆς ψυχῆς. Ἡ νηστεία εἶναι «παθοκτόνος», ὄχι σωματοκτόνος! Ἔτσι προφυλασσόμαστε ἀπό τούς βρώμικους, ρυπαρούς λογισμούς, καί χρησιμοποιώντας την σάν ὅπλο ἀποκρούουμε τούς πειρασμούς. Ὁδηγούμαστε στήν ἀπόκτηση τῶν χριστιανικῶν ἀρετῶν καί κατ’ ἐπέκτασιν στόν κύριο στόχο μας: τήν ἕνωση, τήν κοινωνία μέ τόν Θεό. Ἡ νηστεία εἶναι «σωματική» (ἀποχή τροφῶν), ἀλλά καί «πνευματική» (ἐγκράτεια καί ἀποχή ἀπό τήν ἁμαρτία). Ἄν δέν συμβαδίζουν καί τά δύο σκέλη τῆς νηστείας, τότε ἡ νηστεία δέν ἐκπληρώνει τόν σκοπό της καί καταλήγει νά γίνει ἤ τυπολατρεία ἤ ἰδεολογία.
21 Νοεμβρίου- Εἰσόδια τῆς Θεοτόκου
Μία ἑβδομάδα μετά τήν ἔναρξη τῆς νηστείας ἡ Ἐκκλησία μας ἑορτάζει τήν «μνήμη τῆς ἐν τῷ Ναῷ Εἰσόδου τῆς Θεομήτορος». Ἡ ἑορτή αὐτή εἶναι τό προοίμιο τῶν Χριστουγέννων, εἶναι ὁ πρόλογος τοῦ μυστηρίου τῆς «Θείας Οἰκονομίας»: τοῦ σχεδίου τοῦ Θεοῦ γιά τήν σωτηρία τῶν ἀνθρώπων, γι’ αὐτό καί ἔχει ὁρίσει νά ξεκινοῦν ἀπό τήν ἑορτή αὐτή οἱ καταβασίες τῶν Χριστουγέννων. Ἡ τρίχρονη Μαριάμ μπαίνει στό νομικό ναό τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, γιά νά προετοιμαστεῖ νά γίνει ὁ ἔμψυχος ναός μέσα στόν ὁποῖο θά κατοικήσει «τό πλήρωμα τῆς Θεότητος σωματικῶς», ὁ θεάνθρωπος Κύριος. Γίνεται ἡ Θεοτόκος τά Ἅγια τῶν Ἁγίων, ἡ κιβωτός τῆς σωτηρίας μας. Αὐτό ψάλλει καί ἡ Ἐκκλησία μας μέ τό ἀπολυτίκιο τῆς ἑορτῆς: «Σήμερον τῆς εὐδοκίας Θεοῦ τό προοίμιον, καί τῆς τῶν ἀνθρώπων σωτηρίας ἡ προκήρυξις. Ἐν Ναῷ τοῦ Θεοῦ, τρανῶς ἡ Παρθένος δείκνυται, καί τόν Χριστόν τοῖς πᾶσι προκαταγγέλεται. Αὐτῇ καί ἡμεῖς, μεγαλοφώνως βοήσωμεν: Χαῖρε τῆς οἰκονομίας τοῦ Κτίστου ἡ ἐκπλήρωσις». Δηλαδή: Σήμερα γιορτάζουμε τό γεγονός, πού εἶναι ὁ πρόλογος καί τό προοίμιο τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καί ἡ προκήρυξη τῆς σωτηρίας τῶν ἀνθρώπων. Στό Ναό τοῦ Θεοῦ, προσέρχεται μέ μεγαλοπρέπεια ἡ Παρθένος Μαρία. Καί μέ τόν τρόπο αὐτό, προαναγγέλλεται σ’ ὅλους ὁ ἐρχομός τοῦ Χριστοῦ. Σ’ αὐτή λοιπόν, τήν Παναγία μας, καί μεῖς ἄς φωνάξουμε μεγαλόφωνα. Χαῖρε Μαρία, πού εἶσαι ἡ ἐκπλήρωση τοῦ σχεδίου, πού ἔφτιαξε ὁ Δημιουργός καί Κτίστης τοῦ κόσμου, γιά τή σωτηρία τῶν ἀνθρώπων.
Κυριακή τῶν Ἁγίων Προπατόρων
«Τῶν Προπατόρων σήμερον πιστοί, τελοῦντες μνημόσυνα, ἀνυμνήσωμεν Χριστόν τόν Λυτρωτήν», ψάλλει ἡ Ἐκκλησία μας στόν Ἑσπερινό τῶν Ἁγίων Προπατόρων. Ἡ ἀκολουθία τους ψάλλεται-σύμφωνα μέ τό τυπικό- τήν Κυριακή πού τυχαίνει μεταξῦ 11ης καί 17ης Δεκεμβρίου.
Τό συναξάρι μᾶς πληροφορεῖ ὅτι «τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, Κυριακή τῶν Ἁγίων Προπατόρων». Ἀκολουθεῖ τό δίστιχο:
«Δέξασθαι χαράν οἱ πάλαι Προπάτορες. Βλέποντες ἐγγίζοντα Χριστόν Μεσσίαν».
Δηλαδή: (Ἀξιώθηκαν) νά δεχθοῦν χαρά οἱ ἀρχαῖοι προπάτορες βλέποντας νά τούς προσεγγίζει ὁ Μεσσίας Χριστός.
Καί συμπληρώνει «Γῆθεο Ἀβραάμ, ὅτι προπάππος Χριστοῦ ἐδείχθης». Δηλαδή, νά χαίρεσαι, Ἀβραάμ, γιατί ἀναδείχτηκες προπάππους τοῦ Χριστοῦ.
Ποιός εἶναι ὁ λόγος πού ἑορτάζουμε καί τιμοῦμε τούς προπάτορες; Τό συναξάρι μᾶς ἐξηγεῖ: «...Διότι ἀπό τόν Ἀβραάμ γεννήθηκε ὁ Ἰσαάκ καί ἀπό τόν Ἰσαάκ ὁ Ἰακώβ καί ἀπό τόν Ἰακώβ ὁ Ἰούδας ( ἀπό τήν φυλή τοῦ ὁποίου γεννήθηκε ὁ Χριστός) καί οἱ ὑπόλοιποι ἀδελφοί του πατριάρχες (δηλαδή, ἀρχηγοί τῶν φυλῶν). Γι’ αὐτό λοιπόν οἱ Θεοφόροι Πατέρες μας καί Διδάσκαλοι σήμερα τιμοῦν τή μνήμη τοῦ Ἀβραάμ, γιατί ἔγινε προπάτορας τοῦ Χριστοῦ. Καί αὐτή τή μνήμη μᾶς παρέδωσαν νά τιμοῦμε κι ἐμεῖς, ὄχι μακριά καί σέ διάστημα πολλῶν ἡμερῶν, ἀλλά κοντά στήν κατά σάρκα γέννηση τοῦ Κυρίου μας Ἰησοῦ Χριστοῦ. Καί αὐτό τό ἔκαναν ὄχι ἁπλά καί ὅπως ἔτυχε, ἀλλά μέ θεία ἔμπνευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος».
Τό τροπάριο τῆς ἑορτῆς ὑπογραμμίζει τήν παγκόσμια λύτρωση, τήν παγκοσμιότητα τῆς Ἐκκλησίας: «Ἐν πίστει τούς Προπάτορας ἐδικαίωσας, τήν ἐξ Ἐθνῶν δι’ αὐτῶν προμνηστευσάμενος Ἐκκλησίαν. Καυχῶνται ἐν δόξῃ οἱ Ἅγιοι ὅτι ἐκ σπέρματος αὐτῶν, ὑπάρχει καρπός εὐκλεής, ἡ ἀσπόρως τεκοῦσά σε. Ταῖς αὐτῶν ἱκεσίαις, Χριστέ ὁ Θεός, σῶσον τάς ψυχάς ἡμῶν». Δηλαδή, δικαίωσες τήν πίστη τῶν Προπατόρων, ἀφοῦ «ἀρραβωνιάστηκες» τήν Ἐκκλησία τῶν Ἐθνῶν μέσα ἀπ’ αὐτούς. Καυχιούνται μέ δόξα οἱ Ἅγιοι, γιατί ἀπό τό σπέρμα τους ἀναδεικνύεται καρπός περίφημος, αὐτή πού γέννησε χωρίς σπορά ἐσένα (Κύριε) (δηλαδή ἡ Θεοτόκος). Μέ τίς ἱκεσίες τους, Χριστέ καί Θεέ μας, σῶσε τίς ψυχές μας.
Κυριακή πρό τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως
Ἡ 18η Δεκεμβρίου, ἄν τύχει Κυριακή, ἤ ἡ πρώτη Κυριακή μετά τίς 18, ὀνομάζεται Κυριακή πρό τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως. Αὐτήν τήν Κυριακή πού προηγεῖται τῆς Γεννήσεως ἡ Ἐκκλησία μας διαβάζει στήν θεία Λειτουργία τό γνωστό ἀπόσπασμα ἀπό τό Εὐαγγέλιο τοῦ Εὐαγγελιστῆ Ματθαίου, πού εἶναι ἡ ἀρχή τοῦ Εὐαγγελίου του καί τό πρῶτο του κεφάλαιο: «Βίβλος γενέσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ...» Τό προεόρτιο Κοντάκιο πρίν ἀπό τό συναξάρι τῆς ἑορτῆς γράφει: «Εὐφραίνου Βηθλεέμ, Ἐφραθᾶ ἑτοιμάζου. Ἰδού γάρ ἡ Ἀμνάς, τόν Ποιμένα τόν μέγαν ἐν μήτρᾳ βαστάζουσα, τοῦ τεκεῖν κατεπείγεται. Ἥνπερ βλέποντες οἱ θεοφόροι Πατέρες, ἐπαγάλλονται, μετά Ποιμένων ὑμνοῦντες Παρθένον θηλάζουσαν». Δηλαδή: Νά εὐφραίνεσαι Βηθλεέμ, ἑτοιμάσου Ἐφραθᾶ. Διότι νάτην ἡ Ἀμνάδα (Μαρία) ἔχοντας στήν κοιλιά της τόν μέγα Ποιμένα (Χριστό) σπεύδει νά Τόν γεννήσει. Βλέποντάς την οἱ θεοφόροι Πατέρες ἀγαλλιοῦν, ὑμνώντας μαζί μέ τούς Ποιμένες τήν Παρθένο πού θηλάζει.Καί ἔπειτα τό συναξάρι μᾶς πληροφορεῖ ὅτι: «Τῇ Κυριακῇ πρό τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, μνήμην ἄγειν ἐτάχθημεν παρά τῶν Ἁγίων καί θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν, πάντων τῶν ἀπ’ αἰῶνος Θεῷ εὐαρεστησάντων, ἀπό Ἀδάμ ἄχρι καί Ἰωσήφ τοῦ μνήστορος τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, κατά γενεαλογίαν, καθώς ὁ Εὐαγγελιστής Λουκᾶς ἱστορικῶς ἠριθμήσατο. Ὁμοίως καί τῶν Προφητῶν καί Προφητίδων». Δηλαδή: Διαταχθήκαμε ἀπό τούς Ἁγίους καί θεοφόρους Πατέρες μας νά τελοῦμε τή μνήμη ὅλων ἐκείνων πού εὐαρέστησαν στό Θεό ἀπό τήν ἀρχή τοῦ χρόνου, ἀπό τόν Ἀδάμ μέχρι τόν Ἰωσήφ, τό μνήστορα τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, σύμφωνα μέ τή γενεαλογία, ὅπως τούς ἀπαρίθμησε μέ τή σειρά ὁ Εὐαγγελιστής Λουκᾶς. Παρόμοια (νά τελοῦμε τή μνήμη) καί ὅλων τῶν Προφητῶν καί Προφητισσῶν.
Καί παρατίθεται μακρύς κατάλογος πού ξεκινᾶ ἀπό τήν μνήμη τῶν πρωτοπλάστων Ἀδάμ καί Εὔας, συνεχίζει μέ τήν μνήμη τοῦ δικαίου Ἄβελ, υἱοῦ Ἀδάμ, τή μνήμη τῶν δικαίων Σήθ, υἱοῦ Ἀδάμ, κατά χρονολογική σειρά, φθάνοντας μέχρι τήν μνήμη τοῦ Ἁγίου Προφήτη Δανιήλ καί τῶν Ἁγίων Τριῶν Παίδων, γιά νά προχωρήσει στήν παράθεση ὀνομάτων γυναικῶν μέ πρώτη τήν μνήμη τῆς δικαίας Σάρρας, γυναικός Ἀβραάμ, ἕως καί τήν μνήμη τῆς δικαίας Σωσσάνης.
Ἄν κάποιος θέλει νά ἔχει μιά συνοπτική εἰκόνα τῶν προσώπων τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τό ὑπόμνημα τοῦ συναξαρίου αὐτῆς τῆς ἑορτῆς εἶναι ἄριστος ὁδηγός.
Ὁ Οἶκος τῆς ἑορτῆς παρουσιάζει τήν χαρμόσυνη ἐλπίδα τῆς σωτηρίας πού ἔρχεται. («Οἶκος» ὀνομάζεται τό τροπάριο πού ἀκολουθεῖ τό κοντάκιο πρίν ἀπό τό Συναξάρι τῆς ἡμέρας. Ὀνομάστηκε ἔτσι, γιατί, ὅπως τό σπίτι (οἶκος) περιέχει τήν περιουσία τοῦ ἰδιοκτήτη, ἔτσι κι αὐτό περιέχει μέ συντομία τά σχετικά μέ τήν ἑορτή ἤ τόν ἅγιο τῆς ἡμέρας):
Ὁ Οἶκος: «Τῆς σῆς Παρθένε κυήσεως τήν λαμπρότητα καθορῶντες ἐκλάμπουσαν Ἀβραάμ ὁ φιλόθεος καί Ἰσαάκ ὁ ἀοίδιμος καί Ἰακώβ, καί πᾶς ὁ θεοσύλλεκτος χορός τῶν Ἁγίων ἀγάλλεται καί τήν κτίσιν προσήγαγον πρός σήν ὑπάντησιν ἐν χαρμοσύναις λέξεσι. Χαρᾶς γάρ πρόξενος πᾶσιν ὤφθης, ἐν μήτρᾳ συλλαβοῦσα τόν ποτε ἐν Βαβυλῶνι ὁραθέντα καί τούς Παῖδας τούς ἐν τῇ καμίνῳ ἀδίκως βληθέντας ἀφλέκτους συντηρήσαντα, ὑπέρ πᾶσαν ἔννοιαν. Διό καί ἀναμέλπουσι τόν ὁρώμενον ἐν χερσί νεάνιδος».
Δηλαδή: Παρθένε, βλέποντας καθαρά νά ἀκτινοβολεῖ ἡ λαμπρότητα τῆς κυήσεώς σου, ὁ φιλόθεος Ἀβραάμ κι ὁ φημισμένος Ἰσαάκ κι ὁ Ἰακώβ καί ὅλος ὁ συγκεντρωμένος ἀπό τό Θεό χορός τῶν Ἁγίων ἀγάλλεται καί ἔφεραν ὅλη τήν κτίση γιά προϋπάντησή σου μέ χαρμόσυνες λέξεις. Διότι παρουσιάστηκες προξενώντας χαρά σέ ὅλους, ὅταν συνέλαβες Αὐτόν πού κάποτε ἐμφανίστηκε στή Βαβυλῶνα καί διατήρησε ἄκαυτους μέ τρόπο ὑπερφυσικό τούς τρεῖς Νέους πού ρίχτηκαν ἄδικα μέσα στό καμίνι. Γι’ αὐτό καί ἀνυμνοῦν Αὐτόν πού ἐμφανίζεται στήν ἀγκαλιά τῆς νεαρῆς Κόρης.
Τό δοξαστικό τῶν αἴνων παρουσιάζει τήν σημαντικότητα τῆς ἑορτῆς:
«Τῶν νομικῶν διδαγμάτων ὁ σύλλογος τήν ἐν σαρκί ἐμφανίζει τοῦ Χριστοῦ θείαν Γέννησιν τοῖς πρό τοῦ Νόμου τήν Χάριν εὐαγγελιζομένοις, ὡς ὑπέρ Νόμον τῇ πίστει ὑπάρξασιν. Ὅθεν τῆς φθορᾶς ἀπαλλαγῆς οὖσαν πρόξενον ταῖς ἐν Ἅδῃ κατεχομέναις ψυχαῖς προεκήρυττον διά τῆς ἀναστάσεως. Κύριε δόξα σοι».
Δηλαδή: Τό πλῆθος ἐκείνων (πού κήρυττε) τά διδάγματα τοῦ Νόμου (τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης) παρουσιάζει τήν θεία κατά σάρκα Γέννηση τοῦ Χριστοῦ σ’ ἐκείνους πού ἔζησαν πρό τοῦ Νόμου καί εἶχαν εὐαγγελισθεῖ τή Χάρη πού θά ἔλθει, καί μέ τήν πίστη ἀναδείχτηκαν ὑπεράνω τοῦ Νόμου. Καί ἐπειδή ἡ Γέννηση θά ἔφερνε τήν ἀπαλλαγή ἀπό τή φθορά, διά τῆς Ἀναστάσεως, κήρυτταν ἀπό πρίν στίς ψυχές πού κρατοῦσε ὁ Ἅδης. Κύριε, σοῦ ἀνήκει δοξολογία.