Ἡ ἐφιαλτική πραγματικότητα ξεπέρασε καί τήν πιό νοσηρή φαντασία. Ὅσοι ἐπιβίωσαν, θά ἀκολουθήσουν τόν πικρό δρόμο τῆς προσφυγιᾶς…
«Τόν Αὔγουστο τοῦ 1922, ἡ καταστροφή τῆς Ἑλλάδας στή Μικρασία εἶχε συντελεσθεῖ. Ὅλοι τρέχαν νά φτάσουν στήν παραλία, νά προλάβουν τά καράβια, νά περάσουν στήν Ἑλλάδα, νά γλυτώσουν… Τά ράκη τῆς στρατιᾶς τοῦ Σαγγάριου, οἱ Χριστιανοί τῆς Ἰωνίας καί τῆς Αἰολίδας πού ξεριζώνονταν… Ὅλοι τρέχαν νά προλάβουν, πρίν φτάσουν οἱ Τοῦρκοι πού κατέβαιναν καίγοντας καί σκοτώνοντας. Ὁ Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος ἔμενε ἀμετάπειστος. Αὐτός θά ἔμενε. Ἦταν φανερό, ὅτι ἀπάνω του θά ξεσποῦσε πιό λυσσασμένη ἡ ὀργή τῆς Τουρκιᾶς πού κατέβαινε ἀλαλάζοντας…», γράφει ὁ Μικρασιάτης ἀκαδημαϊκός μας Ἠλίας Βενέζης.
Ο Αμερικανός πρόξενος George Horton γράφει:“ Η τελευταία εικόνα της άτυχης Σμύρνης χαράχτηκε για πάντα στη μνήμη μου: τεράστια σύννεφα καπνού να ανεβαίνουν ψηλά, ως τον ουρανό, αμέτρητα πλήθη προσφύγων να συνωστίζονται στη στενή προκυμαία και ένας πάνοπλος και παντοδύναμος πολεμικός στόλος να παρακολουθεί αμέτοχος -από πολύ κοντά- όσα συνέβαιναν. …Οι ιστορικοί και οι αρχαιολόγοι λένε ότι μόνο ένα προηγούμενο υπάρχει σε βαρβαρότητα: η καταστροφή της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους. Της Σμύρνης δεν της έλειψε καμιά από τις πρωτόγονες ωμότητες του ανθρώπινου πάθους που υποβιβάζει τον άνδρα σε επίπεδο κατώτερο και από του κτήνους. Σε όλη τη διάρκεια αυτού του δράματος, που ήταν διαβολικής συλλήψεως, οι Τούρκοι δε σταμάτησαν ούτε λεπτό το πλιάτσικο και τους βιασμούς. … Οι Τούρκοι ικανοποιούσαν ελεύθερα όλες τις ζωώδεις ανάγκες τους για σφαγή, βιασμό και πλιάτσικο σε απόσταση βολής από τα συμμαχικά πολεμικά πλοία. Η συστηματική ουδετερότητα τους είχε δώσει, και πολύ ορθά όπως αποδείχθηκε, την εντύπωση ότι καμιά ∆ύναμη δε θα αναμειγνυόταν στα «εσωτερικά» τους.»
Ἡ συγγραφέας Διδώ Σωτηρίου περιγράφει ὅσα ἔζησε:«Ἡ φωτιά ἀπλωνόταν παντοῦ. Ἡ μάζα πυκνώνει, δέν ξεχωρίζεις ἀνθρώπους, μά ἕνα μαῦρο ποτάμι πού κουνιέται πέρα δῶθε ἀπελπισμένα, δίχως νά μπορεῖ νά σταθεῖ οὔτε νά προχωρήσει. Μπρός θάλασσα, πίσω φωτιά καί σφαγή! Ἡ θάλασσα δέν ‘ναι πιά ἐμπόδιο. Χιλιάδες ἄνθρωποι πέφτουνε καί πνίγονται. Τά κορμιά σκεπάζουνε τά νερά σάν νά ‘ναι μόλος. Νέοι, γέροι, γυναῖκες, παιδιά ποδοπατοῦνται, στριμώχνονται, λιποθυμοῦνε, ξεψυχοῦνε. Τούς τρελαίνουν οἱ χατζάρες, οἱ ξιφολόγχες, οἱ σφαῖρες τῶν τσέτηδων! Ἡ φωτιά ὅλη νύχτα ἀποτελειώνει τό χαλασμό. Σπίτια, ἐργοστάσια, σκολειά, ἐκκλησίες, μουσεῖα, νοσοκομεῖα, βιβλιοθῆκες, θέατρα, ἀμύθητοι θησαυροί, κόποι, δημιουργίες αἰώνων ἐξαφανίζονται κι ἀφήνουν στάχτη καί καπνούς. Ἄχ, γκρέμισε ὁ κόσμος μας! Γκρέμισε ἡ Σμύρνη μας! Γκρέμισε ἡ ζωή μας!»