Η 12η Ιουλίου 1920 σηματοδότησε την πιο λαμπρή ημέρα της απελευθερωτικής εκστρατείας του ελληνικού στρατού στην ανατολική Θράκη, καθώς τα πρώτα στρατιωτικά τμήματα εισήλθαν στην πανάρχαια ιστορική Αδριανούπολη.
Μέσα σε ένα παραλήρημα ενθουσιασμού, όπως μαρτυρούν πηγές της εποχής, ο ελληνικός πληθυσμός της πόλης υποδέχθηκε τα αποσπάσματα του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων που από το μεσημέρι διερχόταν τη γέφυρα του Έβρου από την περιοχή του Καραγάτς και κινούνταν σε σχηματισμούς στον κεντρικό δρόμο της θρακικής πρωτεύουσας.
Η κατάληψη της Αδριανού, ήρθε από την ευόδωση των επιχειρήσεων της Στρατιάς Θράκης (9η Μεραρχία και Μεραρχία Ξάνθης) με τη διάβαση του Έβρου ποταμού και σε συνδυασμό με αποβατική επιχείρηση της Μεραρχίας Σμύρνης μέσω της Προποντίδας, από τη Μικρά Ασία στην Ανατολική Θράκη.
Η οργάνωση του Κέντρου Επιχειρήσεων της Στρατιάς Θράκης στο Διδυμότειχο με Διοικητή τον Αντιστράτηγο Εμμανουήλ Ζυμβρακάκη και η άφιξη του Βασιλιά Αλεξάνδρου στην περιοχή στις 7/8 Ιουλίου, σηματοδότησαν και την έναρξη των επιθετικών επιχειρήσεων για την κατάληψη της Ανατολικής Θράκης.
Έτσι στις 7 Ιουλίου ξεκίνησε η αποβατική ενέργεια της Μεραρχίας Σμύρνης, από τα λιμάνια Πανόρμου και Αρτάκης στη Ραιδεστό και στην Ηράκλεια της Προποντίδας. Την ίδια ημέρα η 9η (ΙΧ) Μεραρχία που είχε αναπτυχθεί από την περιοχή Πυθίου μέχρι Καραγάτς, δέχθηκε επιθέσεις από την τουρκική πλευρά, τόσο στο Πύθιο, όσο και στο Καραγάτς (κυρίως με ισχυρό βομβαρδισμό Πυροβολικού). Το Ελληνικό Πυροβολικό απάντησε με πυρά, αποκρούοντας την εχθρική επίθεση, η οποία επαναλήφθηκε και τις νυχτερινές ώρες.
Την επομένη, στις 8 Ιουλίου μετακινήθηκε από την Αλεξανδρούπολη στο Διδυμότειχο και ο Σταθμός Διοικήσεως της Στρατιάς Θράκης. Επίσης Τμήματα Ευζώνων από το Μικτό Απόσπασμα του Καραγάτς επιχείρησαν επιθετική αναγνώριση προς την γέφυρα του Έβρου στην είσοδο της Αδριανούπολης, όμως δέχθηκε ισχυρά τουρκικά πυρά, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους 17 Εύζωνοι και ο Λοχαγός Νικόλαος Διαμάντης. Επίσης άλλοι 2 Εύζωνοι συνελήφθησαν αιχμάλωτοι από τους Τούρκους.
Από τις 9 Ιουλίου, η Μεραρχία Σμύρνης που είχε ολοκληρώσει την απόβασή της, άρχισε την προέλαση στο εσωτερικό της Ανατολικής Θράκης σε τρεις φάλαγγες (με το 3ο ,30ο και 28ο Συντάγματα Πεζικού). Ταυτόχρονα στην περιοχή του Πυθίου οι Τούρκοι απάντησαν με πυκνά πυρά Πυροβολικού, τόσο προς τα χαρακώματα όσο και προς το Σιδηροδρομικό Σταθμό. Η αντίδραση του Ελληνικού Πυροβολικού, σταμάτησε την ενέργεια των Τούρκων για άλλη μια φορά.
Στις 10 Ιουλίου, οι φάλαγγες της Μεραρχίας Σμύρνης κατέλαβαν την Αρκαδιούπολη (Λουλέ Μποργκάζ) και Χαριούπολη (Χαϊράν Μπολού), ενώ επανελήφθησαν οι τουρκικές επιθέσεις με βομβαρδισμό στο Πύθιο, προξενώντας μερικές ζημιές στις γέφυρες. Το ίδιο βράδυ γεφυρώθηκε ο Έβρος ποταμός στην περιοχή του Σουφλίου, από όπου διάβηκε το 13ο Σύνταγμα Πεζικού της Μεραρχίας Ξάνθης, το οποίο από 21 Μαΐου 1920 είχε εγκατασταθεί στο Διδυμότειχο.
Συνεχίστηκε με διάβαση και άλλων τμημάτων της Μεραρχίας, τα οποία προέλασαν και το μεσημέρι της 11ης Ιουλίου εισήλθαν στη Μακρά Γέφυρα (Ουζούν Κιοπρού), όπου συνελήφθησαν αιχμάλωτοι Τούρκοι Αξιωματικοί και στρατιώτες και επίσης κατασχέθηκαν όπλα και πολεμικό υλικό.
Το απόγευμα της 11ης Ιουλίου στα όρια του Καραγάτς, Επιτροπή από την Αδριανούπολη, αποτελούμενη από τον Δήμαρχο της πόλης και τους επικεφαλείς των 5 θρησκευτικών κοινοτήτων της πόλης, τον Μητροπολίτη Πολύκαρπο Βαρβάκη, τον Μουφτή, τους Επισκόπους Βουλγαρικής και Αρμενικής Εκκλησίας, καθώς και τον Εβραίο Αρχιρραβίνο. Η επιτροπή που συνοδευόταν από το Έλληνα ιατρό κ.Τσαγκρή και έναν Τούρκο αξιωματικό, προσέφερε την παράδοση της πόλης στο Διοικητή του Μικτού Αποσπάσματος Καραγάτς, Συνταγματάρχη Ξύδη, ο οποίος τελικά απαίτησε την άμεση παράδοση της πόλης.
Έτσι στις 12 Ιουλίου 1920, όταν διαπίστωσαν στην περιοχή του Καραγάτς της πλήρη διάλυση των Τουρκικών δυνάμεων, συγκεντρώθηκαν τα τμήματα των Ευζώνων πλησίον στη γέφυρα του Έβρου και από τις μεσημβρινές ώρες άρχισε η διέλευση της γέφυρας και η είσοδος των τμημάτων στην Αδριανούπολη.
Στις 13 Ιουλίου ο νεαρός Βασιλιάς Αλέξανδρος εισήλθε θριαμβευτικά στην ιστορική πόλη, συνοδευόμενος από το Διοικητή της Στρατιάς Θράκης, Στρατηγό Ζυμβρακάκη και το Επιτελείο του.
Η είσοδος αυτή έδωσε έναυσμα για συγκινητικούς πανηγυρισμούς από τους Έλληνες Θράκες της Αδριανούς. Από τη γέφυρα του Έβρου που ονομάστηκε τιμητικά «Γέφυρα Λοχαγού Διαμάντη» και για περίπου 2 χιλιόμετρα μέχρι την Μητρόπολη Αδριανούπολης, ο δρόμος στρώθηκε με χαλιά και λουλούδια και γαλανόλευκες σημαίες που πολλές κεντήθηκαν κρυφά, στόλισαν τους εξώστες και τα παράθυρα των σπιτιών. Ενώ τα πλήθη του κόσμου ζητωκραύγαζαν υπέρ του νεαρού Βασιλιά και των Ελληνικών απελευθερωτικών στρατευμάτων.
Στη Μητρόπολη Αδριανούπολης, στον τόπο που μαρτύρησε ο Αδριανουπολίτης Πατριάρχης Κύριλλος ΣΤ΄, μετά από πεντέμισι αιώνες σκλαβιάς τελέστηκε η πανηγυρική δοξολογία της Νίκης και της Απελευθέρωσης, όπου εψάλη πάνδημα ο ύμνος «Τη Υπερμάχω Στρατηγώ…».
Ως τα τέλη του ίδιου μήνα είχε ολοκληρωθεί η κατάληψη ολόκληρης της Ανατολικής Θράκης και με τη συνθήκη των Σεβρών (28 Ιουλ./10 Αυγ. 1920) παραχωρήθηκε στην Ελλάδα η Ανατολική Θράκη ως την Τσατάλτζα. Η Κωνσταντινούπολη και τα Στενά χαρακτηρίστηκαν ουδέτερη ζώνη υπό τον έλεγχο της διεθνούς συμμαχικής επιτροπής.
Δυστυχώς, η λαμπρή αυτή ημέρα λησμονιέται υπό το σκότος της εγκατάλειψης της Ανατολικής Θράκης και της Αδριανούπολης μετά την Μικρασιατική καταστροφή και την απόδοσή της περιοχής στην Τουρκία μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης.
ΤΙΜΗ ΚΑΙ ΔΟΞΑ
ΣΤΟΥΣ ΜΑΧΗΤΕΣ ΚΑΙ ΑΠΕΛΕΥΡΩΤΕΣ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ!
Πηγές:
Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού «Επιχειρήσεις εις Θράκην (1919–1923)», (1969) επανέκδ. 1986
Άγγελου Γερμίδη, «Η Απελευθέρωσις της Ανατολικής Θράκης τον Ιούλιον του 1920 και η δραματική εγκατάλειψις της τον Οκτώβριον του 1922», Θρακική Εστία Θεσσαλονίκης (1985)